Vaisheshika Sutram

SR No.: 002759
Original Sutra Author: N/A
Author: Jambuvijay
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra
Publication Year: 1961
Total Pages: 360
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari, Ritual_text, & Ritual
File Size: 19 MB

Page 98

5
10
तृतीयस्याध्यायस्य द्वितीयमाह्निकम् ।
उक्त आत्मेन्द्रियमनोर्थसन्निकर्षो ज्ञानहेतुः । तत्सिद्ध्यर्थं मनः कथयति - आत्मेन्द्रियार्थसन्निकर्षे ज्ञानस्याभावो भावश्च मनसो लिङ्गम् । ३ । २ । १ ।
आत्मेन्द्रियार्थानां सन्निकर्षे यदभावाज्ज्ञानं न भवति यद्भावे च भवति तद् मनः । एवं ज्ञानोत्पत्त्यनुत्पत्ती मनसो लिङ्गम् । गुणाः संख्यापरिमाणपृथक्त्वसंयोग विभाग परत्वापरत्व संस्काराः ।
15
द्रव्यत्वनित्यत्वे वायुना व्याख्याते । ३ । २ । २ । यथा अद्रव्यवत्त्वात् परमाणुवायोर्द्रव्यत्वं नित्यत्वं च एवं मनसः । प्रयत्नायौगपद्याज्ज्ञानायौगपद्याच्चैकं मनः । ३ । २ । ३ । बहुषु कार्येषु ज्ञेयेषु च युगपत् प्रयत्ना ज्ञानानि वा न प्रादुर्भवन्तीत्यतः प्रयत्नज्ञानायौगपद्यादेकं मनः प्रतिशरीरं मूर्तमस्पर्शं निरवयवं नित्यमणु आशुचारीति ।
प्राणापाननिमेषोन्मेष जीवन मनोगतीन्द्रियान्तरविकाराः सुखदुःखे इच्छाद्वेषौ प्रयत्नश्चेत्यात्मलिङ्गानि । ३ । २ । ४ ।
"
"
"
प्राणापाननिमेषोन्मेषा मनोगतिश्च प्रयत्नकार्यत्वादात्मनो लिङ्गम्, जीवनमदृष्टकार्यत्वात् इन्द्रियान्तरविकाराः स्मृतिप्रभवत्वात् सुखादयो गुणत्वात् । तिर्यक्पवनस्य वायोर्देहस्थितस्य यत् प्राणापानकर्म तत् प्रयत्नकार्यम्, शरीरपरिगृहीतवायुविषयत्वे सति विकृतत्वात् भस्त्रापरिगृहीतवायु कर्मवत् । निमेषोन्मेषक्रियापि प्रयत्नकार्या, निमेषोन्मेषक्रियाशब्दवाच्यत्वात्, दारुयन्त्रनिमेषोन्मेषक्रियावत् | मनसा संयोग आत्मनोऽदृष्टापेक्षो 20 जीवनम्, शरीरवृद्ध्यादि तत्कार्यमपि जीवनम्, शरीरं प्रयत्नवताधिष्ठितम् वृद्धिक्षतभग्नसंरोहण निमित्तत्वात्, जीर्णगृहवत् । इन्द्रियान्तरं प्रति मनसो गमनं मनोगतिः प्रयत्नकार्या, अभिमतप्रदेश सम्बन्धनिमित्तत्वात्, पेलकक्रियावत् सा हि दारकप्रयत्नकृता । रूपालोचन - संस्कारव्यक्ति - रसस्मरण- प्रयत्न- मनः क्रिया- रसनमनः सम्बन्ध-रसनविकाराणां पूर्वस्य पूर्वस्य कारणत्वादुत्पत्तिः, ज्ञप्तिस्तु वैपरीत्येन, उत्तरोत्तरस्मात् पूर्वस्य पूर्वस्य
"
"