Vaisheshika Sutram

SR No.: 002759
Original Sutra Author: N/A
Author: Jambuvijay
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra
Publication Year: 1961
Total Pages: 360
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari, Ritual_text, & Ritual
File Size: 19 MB

Page 31

“वैशेषिकाणां केनचित् सम्बन्धेन" आत्मेन्द्रियमनोर्थसन्निकर्षाद् यन्निप्पद्यते तदन्यत्' [वै. सू. ३-१-१३] इति सौत्रं तावद् द्रव्ये प्रत्यक्षलक्षणम् । केचित् प्रमाणात् फलमर्थान्तरमिच्छन्तोऽसाधारणकारणत्वादिन्द्रियार्थसन्निकर्ष प्रमाणं प्रतिपादयन्ति । अन्ये तु प्रधानत्वादात्मनःसन्निकर्षः प्रमाणमित्याहुः ।" इति प्रमाणसमुच्चयवृत्तावभिदधन् बौद्धाचार्यों दिङ्नागस्तदानीं बहूनां वैशेषिकग्रन्थानां विद्यमानत्वं सूचयति ।
अत्र ‘केनचित् सम्बन्धेन' इत्यनेनान्येषां वैशेषिकसूत्रवृत्तिकृतामभिमतानामनेकविधानां सम्बन्धानां व्यावृत्तिः 'सौत्रम्' इत्यनेन च भाष्यकृदभिहितस्य प्रत्यक्षलक्षणस्य व्यावृत्तिर्दिङ्नागस्याभिप्रेता, केचित्' इत्यनेन 'श्रायस्कादयः, अन्ये तु' इत्यनेन च
रावणादयोऽनेका वैशेषिकग्रन्थकारा दिङ्नागस्याभिप्रेता इति स्फुटमेव प्रमाणसमुच्चयटीकाकृतो जिनेन्द्रबुद्धेर्वचनादवगम्यते ।
प्रमाणसमुच्चयवृत्तौ वैशेषिकाभिमतप्रत्यक्षानुमानयोः परीक्षावसरे यथानेकधा वैशेषिकमतं दिङ्नागेन पूर्वपक्षितं तथा सम्प्रति विद्यमानेषु ग्रन्थेष्वनवलोकनात् प्राचीनान् कांश्चिद् वैशेषिकग्रन्थान् मनसि निधाय तेनतद् निबद्धमित्यवसीयते । वैशेषिकसूत्राणां किश्चिद्
भाष्यमप्यनुमानलक्षणविचारप्रसङ्गे दिङ्नागेन परीक्षितमिति व्यक्तमेव जिनेन्द्रबुद्धिवचनादवसीयते ।
" वैशेषिकाणामपि तद्वद्धर्मस्य हेतुः' [ ] अभिधानमिति वर्तते"" इति वैशेषिकाभिमतं हेतुलक्षणं दिङ्नागेनोपन्यस्तम् , ' साध्याभिधानं प्रतिज्ञा' इति प्रतिज्ञालक्षणं 'वैशेषिकाभिमतमिति च तत्र सूचितम् । “वैशेषिकाणाम् — उभयप्रसिद्धो दृष्टान्तः'
१ दृश्यतामत्र पृ० १७० ॥ २ पृ. १७३ पं० १९ ३ पृ. १७४ पं० ९ । ४ पृ० १७४ पं० १८ ॥ ५ पृ० १७४ पं० २२ ॥ ६ पृ० १९५ पं० १६ ॥ ७ दृश्यतां पृ० १९७ पं० ६ ॥
८ " यद्यपि वादविधौ ‘ साध्याभिधानं प्रतिज्ञा' इति प्रतिज्ञालक्षणमुक्तम् ।” इति न्यायवार्तिके [ Varanasi edition पृ. ११७ ] उद्दयोतक.रेण भिधानाद् बौद्धाचार्यव सुबन्ध रप्येतल्लक्षणमभिप्रेतमिति ज्ञायते ॥