Page Text
________________
5
१७४
सवृत्तिके सटीके च प्रमाणसमुच्चये वैशेषिकप्रत्यक्षपरीक्षा ।
न्द्रिय मनोर्थसन्निकर्षाद् यन्निष्पद्यते तदन्यत् ' [ वै० सू० ३ । १ । १३ ] । यद् यतो निष्पद्यते तत् ततोऽन्यत्, यथा मृदादेर्घटादि, आत्मादिभ्यो ज्ञानमपि तथा निष्पद्यते तस्मात् तदपि तेभ्योऽन्यत् । कारणमप्यनेनैव दर्शितमात्मादि । - इति सम्बन्धमाहुः । अस्मिन् सम्बन्धे प्रत्यक्षलक्षणसूत्रमिदं नोपपद्यते ।
S
---
अन्ये तु – लैङ्गिकप्रमाणेऽभिहिते तत आह-किं लैङ्गिकमेकमेव प्रमाणमाहोस्विन्नेति चेत्, उच्यते - " आत्मेन्द्रिय मनोर्थसन्निकर्षाद् यन्निष्पद्यते तदन्यत् " [ वै० सू० ३ । १ । १३ ] प्रत्यक्षप्रमाणमिति वाक्यशेषः । - इति सम्बन्धमाचक्षते । अस्मिन् सम्बन्धे प्रत्यक्षलक्षणसूत्रमिदं व्याख्यायते ।
असौत्रमपि भाष्यकुद भिहितमस्ति “ इन्द्रियार्थसन्निकर्षः प्रत्यक्षमात्ममनः सन्निकर्षो 10 वा " इति । अतः सौत्रमित्युक्तम् । द्रव्यवचनेन गुणकर्मणोरपि सौत्रं प्रत्यक्षलक्षणमन्यदस्तीति दर्शयति । तत् पुनः " गुणकर्मस्वसन्निकृष्टेषु ज्ञाननिष्पत्तेर्द्रव्यं कारणं कारणकारणं च " [ वै० सू० ८ । ४] इत्येतत् । स्वाश्रयेणानभिव्यक्तेषु गुणकर्मसु ज्ञानं नोपजायते, अतस्तदाश्रयो द्रव्यं गुणकर्माण्यभिव्यञ्जयत् तज्ज्ञानस्य कारणं भवति । गुणकर्मज्ञानस्य कारणमिन्द्रियार्थसन्निकर्षः, तत्कारणं द्रव्यं घटादि कारणकारणमित्यु15 च्यते । अत्र च प्रधानत्वादेकार्थसमवायिकारणत्वाच्चात्ममनः संनिकर्षादुत्पत्तौ इन्द्रियमनोर्थसन्निकर्षास्तत्रोपकारकाः ।
केचिदिति । यस्माज्ज्ञानस्य प्रमाणत्वे फलान्तरं न भवति, तथाहि -अधिगतिः फलम्, ज्ञानाच्चाधिगतिरनर्थान्तरम् । ततः श्रायस्कादयः सन्निकर्षमभिलषन्ति अमाधारण कारणत्वादिति, इतरे सन्निकर्षाः स्मृत्यादिज्ञानसाधारणाः, इन्द्रियार्थसन्निकर्षस्तु 20 प्रत्यक्षस्यैव कारणम् ।
प्रधानत्वादिति आत्ममनसोः प्रधानत्वात् तत्संनिकर्षस्यापि प्रधानत्वम्, ततो रावणादयो मन्यन्ते । तत्रात्मनः प्राधान्यं ज्ञानस्य कर्तृत्वात् तल्लिङ्गत्वात् फलोपभोक्तृत्वाच्च । मनसस्तु सर्वविषयत्वाज्ज्ञानेनैकार्थसमवायाच्च ।
तथा चेत्यादिना शास्त्रविरोधमाह । यथा अग्न्याद्यनुस्मृतिमत आत्मनः प्रत्यक्षं 25 लिङ्गं दृष्ट्वा अप्रत्यक्षेऽर्थेऽनुमानं भवति तथा विशेषस्मृतिमतोऽस्यैव सामान्यमात्र दर्शनाद् गृहीतेषु विशेषेषु संशय इति संशयस्य निष्पत्तिलैङ्गिकेन तुल्या । यथा च भूतार्थसम्बन्ध१० १५०० १ ।। २ दृश्यतां पृ० १५० टि० १ ।। ३ तुलना पृ० ७३ पं० ३ ॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002759 |
| Book Title | Vaisheshika Sutram |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Jambuvijay |
| Publisher | Oriental Research Institute Vadodra |
| Publication Year | 1961 |
| Total Pages | 360 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari, Ritual_text, & Ritual |
| File Size | 19 MB |