Vaisheshika Sutram

SR No.: 002759
Original Sutra Author: N/A
Author: Jambuvijay
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra
Publication Year: 1961
Total Pages: 360
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari, Ritual_text, & Ritual
File Size: 19 MB

Page 241

१७१
सप्तमं परिशिष्टम्। भिन्नेन्द्रियविषये द्रव्येऽभिन्नं ज्ञानं दृष्टमेव सत्तागुणत्ववत् । तस्माद् रूपादावे. कत्वाने कत्व प्रसङ्गोऽसि व इति चेत् , ईदृशमभिन्नं ज्ञानं दृष्टम् , किन्तु नेन्द्रियेण तत्, न तदिन्द्रिय द्वारेणेन्द्रियान्तरविषये ज्ञानम् , यस्मात् अक्षानेकत्ववैय
र्थ्यात् । यहीन्द्रियान्तरविषयेऽपीन्द्रियान्तरस्य ग्रहणशक्तिरीष्यते रूपादावने के न्द्रियकल्पना व्यर्था । अथापि स्यात्-रूपादो भेदसद्भावादे कमिन्द्रियं न ग्रहण- 5 शक्तिमदिति चेत् , तदप्य युक्तम् । कुत इति चेत् , इन्द्रियं हि स्वार्थे भिन्नेऽपि शक्तिमत् । स्वार्थो नीलादिभेदेन संख्यादिभेदेन च भवन्मतेन भिन्नोऽपी. न्द्रियेण ग्रहीतुं शक्यते, नेन्द्रियान्तरार्थः । इन्द्रियान्तरविषयत्वेन च रूपभिन्न स्पशेवद् यतश्चक्षुषा न गृह्यने । यदि स्पर्शनगृहीतमपि द्रव्यं चक्षुषा गृह्यते इन्द्रियान्तरविषयोऽपि चक्षुषः स्वार्थ इति स्पष्टमभ्युपगमाद् भित्रस्यापि नीलादिवत् 10 स्पर्शादेरपि चक्षुषा ग्रहणप्रसङ्ग इति भिन्नत्वमनेकेन्द्रियग्राह्यत्वे न कारणम् , किं तर्हि ? इन्द्रियान्तरार्थाग्रहणम् । ____ यदि चाभिन्नोऽप्यर्थोऽने केनेन्द्रियेण गृह्यते पादयः प्रत्येकमपि सर्वे: न्द्रियेण ग्राह्याः स्युः द्रव्यादिवत् , तथा च रूरादयोऽने केन्द्रियग्राह्याः स्युः ।
न सन्त्येते दोषाः । रूपादयस्तेषु स्वस्वविशेष नियामकाः। तदभावादि- 15 न्द्रियबुद्धीनां नीलेऽव्यभिचार इति चेत् , कथं तेषां नियामकत्वम् ? यत्र रूप. वाभावस्तच्चक्षुषा न गृह्यते, एवं स्पर्शादीनामपि स्वस्वविशेषनियामकत्वम् । ___ तथा सति चक्षुःस्पर्शनयोईत्तिद्रव्यादौ न । द्रव्यसङ्खयादिकर्मसु रूपत्व. स्पर्शत्वाभावस्येष्टत्वाद् न स्यात् तेषां चक्षुःस्पर्शनाभ्यां ग्रहणम् । यद्येवं यत्र रूपत्वमस्ति तच्चाक्षुषम् , एवं स्पर्शादावपि । एवं नियतत्वेनास्ति विशेषः । तथा 20 च रूपत्वाद्यभावाद् द्रव्यादिषु नियमा मावो भविष्य तीति चेत् , तेंथा सति " तदभावादव्यभिचारः" [वै० सू०४।१।११] इति सूत्रविरोधः । रूपत्वादेः
१ " इन्द्रियाणि गन्धरसरूपस्पर्शशब्देनु त सामान्येषु च नियतानि, अन्यत्रानियतानीति । तत्र पृथिव्यते जांसि द्वीन्द्रियवाद्याणि शेषश्च गुगराशिः। सत्तागुगत्वे च सर्वेन्द्रियग्राह्ये समवायोऽभावश्च तथा।" --- न्यायवार्तिक १।१ । १४ ॥ २ रूपादिषु न। तस्मादेकानेकसिद्धिरिति चेत् ॥ ३ रूपादावे. 25 कत्वासको द्रव्ये चानेकत्व प्रसङ्गोऽसिद्व इत्याशयः ॥ ४ यद्येवं रूपा. P3V. ॥ ५ तद् यदि VT. ॥ ६ अब PIV मधेसी तान्नः प्रयोः। ततस्तदनु पारेग 'सर्वेन्द्रियेग ग्राह्यं स्यात् ' इति कारिका शोऽत्र सम्भो ॥ ७ सोमाय ना मा देव्यों भाति ॥ ८ चक्षुःसर्शयोः संपातेऽप वृत्तिव्यादौ न v?॥ ९ 'नियामक ' इत्यपि पाठः स्यात् ।। १० तथापि K |