Vaisheshika Sutram

SR No.: 002759
Original Sutra Author: N/A
Author: Jambuvijay
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra
Publication Year: 1961
Total Pages: 360
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari, Ritual_text, & Ritual
File Size: 19 MB

Page 215

पञ्चमं परिशिष्टम् । तत्र लैङ्गिक प्रमाणं दर्शयन्नाह-अस्येदं कार्यम् अस्येदं कारणं सम्बन्ध्येकार्थसमवायि विरोधि चेति लैङ्गिकम् । अस्येदं कार्यम् , यथा विशिष्टो नदीपूरो वृष्टेः। अस्येदं कारणम् , यथा मेघोन्नतिर्दृष्टेरेव । सम्बन्धि द्विविधम् - संयोगि समवायि चेति । तत्र संयोगि यथा धूमोऽग्नेः । समवायि यथा विषाणं गोः। एकार्थसमवायि द्विविधम्-कार्य कार्यान्तरस्य, कारणं कारणान्तरस्य चेति । तत्र कार्य कार्यान्तरस्य, यथा रूपं स्पर्शस्य । । कारणं कारणान्तरस्य, यथा पाणिः पादस्य । विरोधि चतुर्विधम्-अभूतं भूतस्य, भूतमभूतस्य, अभूतमभूतस्य, भूतं भूतस्येति । तत्र अभूतं वर्षकर्म भूतस्य वाय्वभ्रसंयोगस्य लिङ्गम् । तथा भूतं वर्षकर्म अभूतस्य वाय्यभ्रसंयोगस्य लिङ्गम् । अभूतमभूतस्य, यथा अभूता श्यामता अभूतस्य घंटग्निसंयोगस्य लिङ्गम् । भूतं भूतस्य, यथा स्यन्दनकर्म सेतुबन्धस्य । तथाऽपरमपि लिङ्गमुत्प्रेक्ष्यमनया दिशा -यथा जलपसादोऽगस्त्युदयस्य, । तथा चन्द्रोदयः समुद्रवृद्धेः कुमुदविकाशस्य चेत्यादि । तच 'अस्येदम् ' इत्य दिना सूचितम् , यतो लिकोपलक्षणायेदं सूत्रं न नियमप्रतिपादनायेति ॥
आह-प्रत्यक्षलक्षणं किम् ? इति चेत्, तदाह- आत्मेन्द्रिय-मनो-ऽर्थसन्निकर्षाद् यन्निष्पद्यते तदन्यत् ' [वै० सू० ३। १ । १३ ] । अस्य व्याख्या-आत्मा मनसा युज्यते, मन इन्द्रियेण, इन्द्रियमर्थेनेति । ततश्चतुष्टयं सन्निकर्षाद् घट-रूपादिज्ञानम् , त्रय सन्निकर्षा- 15 च्छन्दे, द्वैयसन्निकर्षात् सुखादिषु । एवं प्रत्यक्षमपि निर्दिष्टम् ।।
इति "वैशेषिकमतं समाप्तम् ।।" १. “अस्येदं कार्य कारणं सम्बन्ध्येकार्थसमवायि विरोधि चेति लैङ्गिकम्।" - वै० सू०९।१८। २. “ संयोगि समवाय्येकार्थसमवायि विरोधि च । कार्य कार्यान्तरस्य कारणं कारगान्तरस्य विरोध्यभूतं भूतस्य भूतमभूतस्य अभूतममभूतस्य भूतं भूतस्य ।" - वै. सू० ३ । १।८। 20 ३ घटादि० A ॥ ४ सेतुभंगस्य A | " स्रोतोभूतानामपां स्थलान्निम्नाभिसर्पणं यत् तद् द्रवत्वात् स्यन्दनम् । कथम् ? समन्ताद् रोधःसंयोगेनाऽवयविद्रवत्वं प्रतिवद्धम् ...... । यदा तु मात्रया सेतुभेदः कृतो भवति तदा......सेतुसमीपस्थस्यावयवद्रवत्वस्य उत्तरोतरेषामवयवद्रवत्वानां प्रतिबन्धकाभावाद् वृत्तिलाभः ।......तत्र च कारणानां संयुक्तानां प्रतिबन्धेन गमने यदवयविनि कर्म उत्पद्यते तत् स्यन्दनाख्यमिति"-प्र० भा० १० १६०-१६१ ॥ ५ यथा B॥ ६ चेति- AI " शास्त्रे कार्यादिग्रहणं निदर्शनार्थं कृतं नावधारगार्थम् ।......लिङ्गं चन्द्रोदयः समुद्रवृद्धेः कुमुदविकाशस्य च, शरदि 25 जलप्रसादोऽगस्त्योदयस्येत्येवमादि । तत् सर्वम् ‘अस्येदम् ' इति सम्बन्धमात्रवचनात् सिद्धम् ।” -प्र०. भा० १० १०४।' इत्येवमादि ' इति 'आदि 'पदेन उदयादिरस्तादेलिङ्गमित्यूह्यम् । " - व्योमवती पृ० ५७३॥ ७ तत्प्रत्यक्षम् -A । ८ मर्थेन B॥ ९ आत्म-मन-इन्द्रियार्थानां चतुर्णा संयोगात् ॥ १० आत्म-मनः-श्रोत्रागां त्रयागां संयोगात् ॥ ११ आत्म-मनसोईयोः संयोगात ॥ १२ वैशेषिकतन्त्र: समाप्त: B॥
30
१९