Vaisheshika Sutram

SR No.: 002759
Original Sutra Author: N/A
Author: Jambuvijay
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra
Publication Year: 1961
Total Pages: 360
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari, Ritual_text, & Ritual
File Size: 19 MB

Page 213

पञ्चमं परिशिष्टम् ।
१४३
6
कालः परापरव्यतिकर- यौगपद्या ऽयौगपद्य- चिर- क्षिप्रप्रत्ययलिङ्गः ' [ प्र० भा०
पृ० २६ ] । स सङ्ख्या-परिमाण पृथक्त्व संयोग विभागैः पञ्चभिर्गुणैर्गुणवान् ॥
6
इत इदम् ' इति यतस्तद् दिशो लिङ्गम् [बै० सू०२ । २ । १२ ] । तद्यथाइदमस्मात् पूर्वेण इदमुत्तरेणेति । सङ्ख्या- परिमाण- पृथक्त्व संयोग-विभागैः पञ्चभिर्गुणैगुणवती, संज्ञा च पारिभाषिकी चेति ॥
आत्मत्वाभिसम्बन्धादात्मा' [ प्र० भा० पृ० ३० ] | स च चतुर्दशभिर्गुणैर्गुणवान् । बुद्धि-सुख-दुःखेच्छा-द्वेष प्रयत्नलिङ्ग-धर्मा-धर्म संस्कार-सङ्ख्या- परिमाण- पृथक्त्वसंयोग विभागाश्चतुर्दश गुणाः ||
6
व-संयोग
मनस्त्वाभिसम्बन्धाद् मनः। तच क्रमज्ञानोतिलिङ्गं सङ्ख्या परिमाण- पृथक्त्व-स् विभाग-पैत्वा-ऽपरत्व-वेगैरष्टभिर्गुणैर्गुणवत् । इति द्रव्यपदार्थः ॥
अथ गुणाः— रूप-रस-गन्ध-स्पर्शा विशेषगुणाः, सया परिमाणानि पृथक्त्वं संयोग-विभागौ परत्वा-परत्वे इत्येते सामान्यगुणाः, बुद्धि-सुख - दुखेच्छा-द्वेष प्रयत्नधर्मा-धर्म-संस्कारा आत्मगुणाः, गुरुत्वं पृथिव्युदकयोः, द्रवत्वं पृथिव्युदकाग्निषु, स्नेहोऽम्भस्येव, वेगाख्यः संस्कारो मूर्तद्रव्येष्वेव, आकाशगुणः शब्द इति । गुणत्वयोगाच गुणा इति । तथा चापान्तरालसामान्यानि । रूपत्वयोगाद् रूपम् रसत्वादियोगाद् रसा- 15
"
5
10
20
१. यौगपद्यचिर' A ॥ २. प्रत्ययः सङ्ख्या B तुलना - " काल: परापरव्यतिकरयौगपद्या-ऽयौगपद्य-चिर-क्षिप्रप्रत्ययलिङ्गः । " प्र० भा०, पृ० २६ || ३. परि° A ॥ ४. त्पत्ति लिङ्गं मनः संख्या A ॥ " प्रागा-पान- निमेषोन्मेष - जीवन - मनोगतिरिन्द्रियान्तरविकाराः सुख-दुःखे इच्छाद्वेषौ प्रयत्नथेत्यात्मलिङ्गानि ” – वै० सू० ३ । २ । ४ । " आत्मलिङ्गाधिकारे बुद्ध्यादयः प्रयत्नान्ताः सिद्धाः " - प्र० भा०, पृ० ३४ । " आत्मलिङ्गेति । प्रागादिसूत्रे बुद्धिः कण्ठरवेग नोक्ता इति चेत्; सूत्रेण विनाऽस्याः प्रत्येयत्वात्, देवदत्तबुद्धया विष्णुमित्रस्येच्छा द्यदर्शनेनाऽऽत्मनीच्छादिकथनेन जनकतया तत्समानाधिकरणबुद्धेः सूचितत्वात् । - प्र० भा० सेतु० पृ० ३८९ । ५. परत्वा ऽपरत्वैः सप्तभिर्गुणै - B। तुलना -- " तस्य गुणाः संख्या - परिमाण-पृथक्त्व-संयोग-विभाग-परत्वा-परत्वसंस्काराः । " - प्र० भा०, पृ० ३६ । संस्कारश्च मूतत्वादेव वेगाख्यः । - प्र० भा० व्योमवती पृ० ४२७ । संख्या - परिमाण-पृथक्त्व-संयोग-विभाग- परत्वा ऽपरत्व-संस्काराः मनः समवेताः ॥ १५४ ॥ 25 - सप्तपदार्थी [ शिवादित्यरचिता ] । ६ रूप-रस- गन्ध-स्पर्श-स्नेह-सांसिद्धिकद्रवत्व-बुद्धि-सुखदुःखेच्छा-द्वेष प्रयत्न-धर्मा-धर्म-भावना-शब्दाः वैशेषिकगुणाः " प्र० भा० पृ० ३९ । " रूप-स्पर्श
"
re
"
""
गन्ध-रस- शब्दाः सांसिद्धिको द्रवः । बुद्धयादिनवशब्दाश्च वैशेषिकगुणाः स्मृताः ॥ १ ॥ इति प्राच्यैः परिभाषितत्वात् " - प्र० भा० सूक्ति पृ० १६३ । - इत्यादयः प्रशस्तपादभाष्यानुसारिवैशेषिकग्रन्थेषु बहव उल्लेखा दृश्यन्ते । वैशेषिक दर्शन सूत्रेषु तु नैतद्विषयकः कवनापि उल्लेखः । अत ग्रन्थकृता रूप-रस-गन्ध-स्पर्शानां चतुर्णामेव यद् विशेषणगुणत्वं वर्णितं तत् प्रशस्तपादभाष्यपरम्परातो विभिन्नामन्यामेव काञ्चिदपि परम्परामाश्रित्य कृतं भवेदिति सम्भाव्यते ॥ ७ गुण B ॥
30