________________
४७-४८ ] अष्टमः सर्गः
४०१ पत्तिः प्रगल्भता येन सः, सुदक्षश्चतुरतरो विपक्ष प्रतिपक्षमादूषितवान् हतवान् वा। श्लिष्टोपमा ॥ ४६ ॥ यदाशुगस्थानमितः स धीरः प्राणप्रणेता जयदेववीरः । अरातिवर्गस्तृणतां बभार तदाऽथ काष्ठाधिगतप्रकारः ॥ ४७ ।।
यदेति । प्राणस्य जीवनदायकवायोबलस्य च प्रणेताऽधिकारकः स धोरो जयदेववीरो यदा काले किल शुगस्थानं बाणाआसनं धनुस्तथा वायोः स्वरूपमितः अथ तवा अरातिवर्गो वैरिसमूहोऽपि यः काष्ठासु दिशासु अधिगतः संलब्धः प्रकारो भेदो येन । अथवा काष्ठेन सहाधिगतः प्राप्तः प्रकारः सादृश्यं येन तथाभूतस्तृणतां तृणभावं कामुकत्वं वा बभार स्वीचकार । 'तृणता कामुकेऽपि च' इति विश्वलोचनः । समासोक्तिरलङ्कारः ॥ ४७ ॥ सोमाङ्गजप्राभवमुद्विजेतुं सपीतयोऽर्कस्य तदाऽऽनिपेतुः । स एष सूर्येन्दुसमागमोऽपि चिन्त्यः कुतः कस्य यशो व्यलोपि ॥ ४८ ॥
सोमेति । तदा सोमाङ्गजस्य जयकुमारस्य प्राभवं प्रभुत्वमुद्विजेतुमर्कस्य अर्ककोर्तेः सपीतयो हया आनिपेतुः । तथा सोमस्य चन्द्रमसोऽङ्गाज्जातं प्राभवं प्रभासमूहम् शास्त्रज्ञान ( न्यायशास्त्रके साध्यके साधन स्वरूप-ज्ञानमें नैसर्गिक चतुरता) प्राप्त करनेवाले, अत्यन्त दक्ष और विजयके इच्छुक सोमपुत्र जयकुमारने परपक्षको भलीभाँति दूषित कर दिया-नष्ट कर दिया या हरा दिया ।। ४६ ॥
अन्वय : अथ धीरः प्राणप्रणेता सः जयदेववीरः यदा आशुगस्थानम् इतः, तदा काष्ठाधिगतप्रकारः अरातिवर्गः तृणतां बभार । ___ अर्थ : जब प्रजाके प्राणोंकी रक्षा करनेवाले धीर-वीर जयकुमारने धनुष उठाया तब नाना दिशाओंसे आये उसके शत्रुवर्गने तृणता स्वीकार की। दूसरा अर्थ : जयकुमारने जिस समय लोगोंके प्राणस्वरूप हवाका रूप धारण किया तो काठका अनुकरण करते हुए शत्रुओंने तृणरूप धारण कर लिया । अर्थात् जयकुमारके सामने शत्रु टिक नहीं सके। जैसे हवासे तृण उड़ जाता है, वैसे ही वे तितर-बितर हो गये ।। ४७ ।।
अन्वय : तदा सोमाङ्गजप्राभवम् उद्विजेतुम् अर्कस्य सपीतयः निपेतुः । सः एषः सूर्येन्दुसमागमः अपि कुतः कस्य यशः विलोपि ( इति ) चिन्त्यः ( अभूत् )।
अर्थ : यह प्रसिद्धि है कि अमावस्याके दिन सूर्य और चन्द्रका समागम
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
