Page Text
________________
३२ ]
प्रथमः सर्गः प्रकृतेः प्रधानपुरुषस्य मन्त्रिणः, शब्दपक्षे मूलभूतशब्दस्य नाशो न भवति । अयनमयोगमनं प्रत्ययो विरुद्ध गमनं तहानप्रसङ्गोऽवसरः । यद्वा- उन्मार्गगामिनां प्रसङ्गः संसर्गः, पक्षे सुप्तिङन्तादीनां ठणादीनां वा प्रयोगो न भवति । यत्र च गुणानां शौर्यादीनां वृद्धिरुन्नतिस्तस्याः सिद्धिरुदयः, पक्षे गुण एप् अदेङ्, वृद्धिरप आदग्, तयोः सिद्धिरपि स्वत एव अनायासेनैव सूत्रप्रयोगादिना विनंव भवति । वैयाकरणानान्तु पदरीतिः वर्णलोपवती, प्रकृतिभङ्गयुक्ता प्रत्ययवती च भवति, सूत्रेण गुणं वृद्धि वा संप्राप्य प्रवर्तते, अतोऽपूर्वत्वम् ॥ ३१॥
नटी मुदा मन्दपदाममेयं लास्यं रसा सभ्यजनानुमेयम् । प्रसिद्धवंशस्य गुणौघवश्यमुपैतु भूमण्डलमण्डनस्य ॥३२॥
नटीति । मम कवेरियं प्रसङ्गप्राप्ता रसा जिह्वा सैव नटी नर्तको भूमण्डलस्य मण्डनमलङ्करणं येन रामा तस्य, यद्वा भूमण्डलमेव मण्डनं यस्य । पक्षे नानारूपसंधरणशीलस्येत्यर्थः । प्रसिद्धः ख्यातो वंशो गोत्रं, पक्षे वेणुदण्डो यस्य तस्य गुणः क्षमादिः, पक्षे रज्जुः, तस्योधः समूहस्तदृश्यम्, सम्यजनः शिष्टरनुमेयं लास्यं नृत्यम्, अमन्दानि न्यूनतारहितानि प्रशस्तानि च पदानि सुप्तिङन्तानि यस्याः सा, मुदा प्रसन्नतया, उपति सन्तनोति । स राजा नटवत् पुरुषानुरञ्जनकारीति भावः ॥ ३२ ॥ कुतः अपि प्रत्ययवत् प्रसङ्गः न, गुणवृद्धि-सिद्धिः च स्वतः वा ।
अर्थ : इस राजाके पदको रीति भी समृद्धिप्राप्त थी अर्थात् अपूर्व थी। कारण उसके राज्यमें ब्राह्मणादि वर्णोंका लोप नहीं था, मन्त्री आदि प्रधान पुरुषों का नाश या अपमान न होता था। कभी विरुद्धगमन ( दोषों) का प्रसंग ही न आता था और प्रजामें गुणोंकी वृद्धि स्वतःसिद्ध थी।
विशेष : व्याकरणशास्त्रमें जो सुबन्त या तिङन्त पद होता है, उसमें या तो किसी वर्णका लोप होता है, प्रकृति यानी मूलशब्दमें कुछ भङ्ग यानी हेर-फेर होता है और कहीं कोई प्रत्यय लगता या गुण किंवा वृद्धि नामक आदेश होकर वह पद बनता है। किन्तु उपर्युक्त राजाके राज्यमें ये बातें नहीं थीं ॥ ३१ ॥
अन्वय : मम इयं रसा नाम नटी अमन्दपदा मुदा भूमण्डलमण्डनस्य प्रसिद्धवंशस्य गुणोघवश्यं सभ्यजनानुमेयं लास्यम् उपैति ।
अर्थ : मेरी यह सुन्दर पदोंवाली रसनारूपी नटी प्रसन्नताके साथ भूमण्डलके मण्डनस्वरूप प्रसिद्धवंशी महाराज जयकुमारके वश होकर सभ्यजनोंद्वारा दर्शनीय नृत्य कर रही है।
विशेष : यहाँ नटी-पक्षमें 'वंश' का अर्थ बाँस और 'गुण' का अर्थ डोरी
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002756 |
| Book Title | Jayodaya Mahakavya Purvardha |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Bhuramal Shastri |
| Publisher | Digambar Jain Samiti evam Sakal Digambar Jain Samaj |
| Publication Year | 1994 |
| Total Pages | 690 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari & Literature |
| File Size | 14 MB |