________________
१८-१९ ]
प्रथमः सर्गः युधिष्ठिरो भीम इतीह मान्यः शुभैर्गुणैरर्जुन एव नान्यः । स्याद्वाच्यता वा नकुलस्य यस्य ख्यातश्च सद्भिः सहदेवशस्यः॥१८॥
युधिष्ठिर इति । स युधिष्ठिरः स एव भीम इति मान्यः, स एव अर्जुनो यस्य नकुलस्य वाच्यता अभिधेयः । स च सहदेव इव शस्यः सहदेवशस्यश्च सद्धिः ख्यातः सज्जनरुक्त इति पञ्चपाण्डवमयो बभूव । यतः स युधि रणस्थले स्थिरः सन भीमो भयङ्कररूपः, शुभैः प्रशस्तैर्गुणः कृत्वा अर्जुनो धवलो नान्यो न निर्गुणः, यस्य च कुलस्य वंशस्य वाच्यता निन्दा न बभूव, देवैः शस्यः प्रशंसनीयः सन् सद्भिः सज्जनः सह ख्यातः ॥ १८॥
अहो यदीयानकतानकेन रवेः सवेगं गमनं च तेन । सूतोऽपदो येन रथाङ्गमेकं हयाः समापुर्युगतातिरेकम् ॥१९॥
अहो इति । यस्य सम्बन्धी यदीयः, यदीयश्चासौ आनको जयकुमारस्य प्रयाणवादित्रं, तस्य तानकेन शब्देन भयभीतस्येति तात्पर्यम् । रवेः सूर्यस्य मनं सर्वगं वेगपूर्वकं बभूव । तेन सवेगगमनेनैव तस्य सारथिः अपवोऽनूरुर्भग्नजङ्घो बभूव, रथाङ्ग चक्रम् एकमेवावशिष्टम्, हया घोटका युगता समता तस्या अतिरेकोऽभावस्तं
विशेष : इस पद्यमें समासोक्ति अलंकारद्वारा 'विश्वलोचन'नामक संस्कृतकोषकी ओर संकेत किया गया है, जो श्रीधराचार्य द्वारा निर्मित है ॥ १७ ॥
अन्वय : ( सः ) युधिष्ठिरः, भीम इति इह मान्यः, शुभैः गुणः अर्जुन एव नान्यः, यस्य कुलस्य वाच्यता वा न स्यात्, सः देवशस्यः सद्भिः सह ख्यातः । ___ अर्थ : वह राजा युद्ध में स्थिर रहनेवाला और जगत् में भयंकर माना जाता था। वह शुभ ( शुभ्र ) गुणोंसे अर्जुन ( निर्मल ) ही था, निर्गुण नहीं। उसके कुलकी कभी कोई निन्दा नहीं होती थी। देवों द्वारा प्रशंसित वह सज्जनोंके साथ सुख्यात था।
विशेष : उपर्युक्त पद्यमें शब्दशः जयकुमारके विशेषणोंके रूपमें पाँचों पाण्डवोंके नामोंका निर्देश किया गया है ॥१८॥
अन्वय : अहो यदीयानकतानकेन रवेः सवेगं गमनं तेन च अमुष्य सूतः अपदः रथाङ्गम् एकं हयाः च युगतातिरेकं समापुः । ____ अर्थ : आश्चर्यकी बात है कि जिस जयकुमार राजाके प्रयाणके नगारेकी आवाज सुन सूर्य भी तेजीसे चलने लगा। इसी कारण उसके सारथोकी एक
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
