________________
५२-५३ ]
तृतीयः सर्गः
१५९
बिन्दु मनुस्वारमाप्नोतु, कुमुदबन्धुस्थाने कुन्दबन्धुरिति भवतु । कुन्दकुसुमवदस्या मुखस्याग्रे निष्प्रभस्तिष्ठताविति तात्पर्यार्थः ॥ ५१ ॥
बहुशस्य वृत्तिता वाऽधरबिम्बस्य
दृश्यताम् । साध्या यतोऽधरं बिम्बनामकं च फलं परम् ।। ५२ ।।
बह्वीति । साध्याः सुशीलायास्तस्या अधरबिम्बस्य ओष्ठमण्डलस्य बह्वतिशयेन शस्या प्रशंसनीया वृत्तिस्तस्या भावः श्लाघनीयसत्ताभावो दृश्यतामवलोक्यताम् । प्रशंसनीयस्तस्या अधरोष्ठो रमणीयभावात् । तथा चाधर बिम्बशब्दमाश्रित्यापि बहुशस्यवृत्तितैव बहुव्रीहिसमासवत्तेवास्तु, अधरमप्रशस्यं बिम्बं बिम्बिकाफलं यस्मात् सोऽधरबिम्ब इत्यर्था - श्रयणात् । तस्या ओष्ठो बिम्बफलादप्यधिकारुणिमवानित्याशयः ॥ ५२ ॥
पुष्पाभं हसितं यस्या भ्रूयुगं चापसन्निभम् । तनुरेतस्याः पुष्पचापपताकिनी ॥ ५३ ॥
दृश्यते
अपने 'कुमुदबन्धु' नामसे 'मु' को हटाकर ( अभाव कर ) उसके स्थानपर बिन्दुको स्वीकार कर लें । अर्थात् 'कुंदबन्धु बन जाय, तभी कुशल है । अन्यथा सुलोचना कुन्दकुसुमवत् मुखके सामने चन्द्रमा बिलकुल फीका पड़ जायगा, यह भाव है ॥ ५१ ॥
अन्वय : साध्व्याः अधरबिम्बस्य बहुरास्यवृत्तिता वा दृश्यताम् । यतः बिम्बनामकं फलं च परम् अधरम् ।
अर्थ : सुशीला सुलोचनाका अधरबिम्ब ( बिम्बफलवत् अधरोष्ठ ) अत्यन्त प्रशंसनीय सत्तावाला देखिये । अर्थात् उसकी सुन्दरता बेजोड़ होनेसे वह अत्यन्त प्रशंसनीय है । कारण उसके उपमानमें दिया जानेवाला बिम्बफल अत्यन्त अधर या निम्न है । वह उसकी अरुणिमाको कभी पा ही नहीं सकता ।
विशेष : यहाँ 'वा' शब्द से 'बहुरास्यवृत्तिता' का दूसरा अर्थ भी कविको अभिप्रेत है । 'बहु' पदके बाद 'शंस्य' पदका पर्यायवाची शब्द 'व्रीहि' लेकर उस नामकी 'वृत्ति' यानी समास ( बहुव्रीहि समास ) ही इस 'अधरबिम्ब' पदका करना चाहिए, उपमित- समास नहीं । अर्थात् 'अधरं बिम्बं यस्मात् तस्य अधरबिम्बस्य' (निम्न है बिम्बफल जिससे — ओष्ठ से) ऐसा समास करें ||५२ ॥
अन्वय : यस्याः हसितं पुष्पाभम्, (च ) भ्रयुगं चापसन्निभम् । एतस्याः तनुः पुष्पचापपताकिनी दृश्यते ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
