________________
१५८
जयोदय-महाकाव्यम्
[ ५०-५१
यति तथैव कामेन कुचमिषाद् बिन्दुद्रयात्मको विसर्गों निर्दिष्टौ । स्तनयोः स्फुटीभाव आरब्धः, तस्मात् स्मरेण शिक्षणमारब्धमिति व्यज्यते । अपह्न त्यलङ्कारः ॥ ४९ ॥ समुत्कीर्य करावस्या विधिना विधिवेदिना । तच्छेषांशैः कृतान्येव पङ्कजानीति सिद्धयति ।। ५० ।।
समुत्कीर्येति । विधिवेदिना विधानज्ञेन विधिना ब्रह्मणा प्रथमत एव तस्याः सुलोचनायाः करौ हस्तौ यथावदुपपाद्य पुनस्तयोः शेषेरवशिष्टरंशैः उत्कररूपैः निःसारभागैः पङ्कजानि कृतानि, पङ्कादवकरात् जातानि पङ्कजान्येवमन्वर्थाभिधानत्वात् । अन्यथा तु तेषां पङ्कजत्वं कुतः समायातम् । अतस्तत्करौ अवशिष्टभागकृतत्वादेव कमलानां पङ्कजत्वं सिद्ध्यतीति भावः । हेत्वलङ्कारः ॥ ५० ॥
असौ
कुमुदबन्धुश्चेद्धितैषी
सुदृशोऽग्रतः । मुखमेव सखीकृत्य बिन्दुमित्यत्र गच्छतु ।। ५१ ।। असाविति । असौ कुमुदानां बन्धुः कैरवविकासकारकश्चन्द्रः सुदृशः सुलोचनाया अग्रतः सम्मुखे हितैषी स्वहितवाञ्छकश्चेद्भवति तदैतस्या मुखमाननमेव नान्यदन्यत्र सामभावात् सखीकृत्य अनेन सह मैत्रीमासाद्यात्र भूतले बिन्दु सारवत्वं गच्छतु लभताम् । अथवा मुखमात्मनामगतस्य मुकारस्य खमभावमेव सखीकृत्य आत्मसात् कृत्वात्र तत्स्थाने रूप विसर्ग हो दो स्तनोंके रूपमें रख दिये । ये दो स्तन नहीं, 1 सौन्दर्य-मात्राओंकी समाप्तिके सूचक विसर्ग हैं, यह अपह्न ति अलंकार यहाँ कविको अभिप्रेत है ॥ ४९ ॥
अन्वय : विधिवेदिना विधिना अस्याः करौ समुत्कीर्य तच्छेषांशैः कृतानि एव पङ्कजानि इति सिद्ध्यति ।
अर्थ : विधिके ज्ञाता विधाताने इस सुलोचनाके दोनों हाथोंको भलीभाँति बनाकर उसके बचे कूड़े-करकटसे कमलों को बनाया । इसीलिए उनका कीचड़ - से पैदा होनेवाला 'पंकज' नाम सार्थक सिद्ध होता है ॥ ५० ॥
अन्वय : असो कुमुदबन्धुः सुदृशः अग्रतः हितैषी चेत् ( तदा ) अत्र ( अस्याः ) मुखं सखीकृत्य बिन्दुम् इति गच्छतु ।
अर्थ : यह कुमुदबन्धु ( कुमुद नामक कमलका विकासक चन्द्रमा ) यदि सुलोचनाके सम्मुखमें अपना भला चाहता हो तो यहाँ इसके मुखको मित्र बनाकर उससे कुछ भी बिन्दु अर्थात् सारभूत कांति प्राप्त कर ले । अथवा - चन्द्र
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
