Dvadasharnaychakram Part 2

SR No.: 002585
Original Sutra Author: Mallavadi Kshamashraman
Author: Labdhisuri
Publisher: Chandulal Jamnadas Shah
Publication Year: 1951
Total Pages: 350
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 25 MB

Page 145

४१२
द्वादशारनयचक्रम्
[ विध्युभयारे
परिशेषतो हेतुत एवायमित्यवधार्य कार्यसिद्धौ व्यपदिश्यते तदाऽवीताख्यो भवतीति प्रयोगलक्षणम्, स्वलक्षणन्त्वस्य परपक्षप्रतिषेधेन स्वपक्षपरिग्रह क्रिया अवीत इति, वीतस्य वाऽभावः, पञ्च प्रदेशाः प्रतिज्ञा हेतुर्दष्टान्त उपसंहारो निगमनमिति, तत्र साध्यावधारणं प्रतिज्ञा, साधनसमासवचनं हेतु:, तन्निदर्शनं दृष्टान्तः, साध्यदृष्टान्तयोरेकक्रिया उपसंहारः, प्रतिज्ञाभ्यासो निगमनमिति ।
www.ww
www
5 पुरस्ताद्वीतस्य प्रयोगं न्याय्यं मन्यन्ते पश्चादवीतस्येति, प्रयोगश्च - अस्ति प्रधानं भेदानामन्वयदर्शनात्, आध्यात्मिकानां भेदानां कार्यकारणात्मकानामेकजातिसमन्वयो दृष्टे इति, चन्दनशकलादिदृष्टान्तं वक्ष्यति, सामान्य पूर्वकाणाञ्च भेदानामित्यादि एकजाति समन्वय प्रदर्शनार्थम्,
www.www.www
सुखादित्रिगुणैक जातिसमन्वितानां कार्यात्मकानां तत्सन्निवेशविशेषत्वं
www.www.www.
wwwwwwwww
पक्षीकृत्यैककार्यत्वादिति व्याप्तिं दर्शयति, तथा
हेतुमाह तथोत्तरत्रोपसंहारात् पञ्चानां पञ्चानामित्यादिवीप्सया
"
10 जगदुत्पत्तिः, तस्मात् परिशेषतः प्रधानाख्यात् कारणादेव सम्भवतीति साध्यसिद्धौ हेतुरपदिश्यते तदाऽवीताख्यो भवतीति भावः । वऋा स्वयं प्रतिपन्नमर्थं परं प्रतिपिपादयिषितुं वाक्यभावमुपनीयते तदन्तरेण परं बोधयितुमशक्यत्वात् तस्य च पुनरवयवाः पञ्चेत्याह-पञ्चप्रदेशा इति पञ्चावयवा इत्यर्थः, यद्विषयौ जिज्ञासासंशयौ तस्य साध्यस्य तद्व्युदासेन निर्णयवचनं प्रतिज्ञेति तल्लक्षणमाह-साध्येति । साधनेति । साध्यतेऽनेनेति साधनं लिङ्गम् समासः संक्षेपः, साधनस्य समासवचनं साधनसमासवचनम्, साधनग्रहणं तदाभासय्यावर्त्तनाय, तदाभासो हि संशयविपर्यय हेतुत्वान्न साधनम्, समासग्रहणमवयवा15 न्तरावकाशदानार्थम्, यश्च हेतोः साध्यसहभावित्वप्रकाशकः प्रपञ्चः सोऽवयवान्तराणीति भावः । दृष्टान्तमाह - तदिति, तस्य साधनस्य साध्येन सहभावित्वनिदर्शनं दृष्टान्तः, यथा संहत्यकारिणां परार्थत्वं दृष्टम्, शयनासनशरणानामिवेति भावः । उपसंहारलक्षणमाह-साध्येति, साध्यस्य चक्षुरादिपारार्थ्यलक्षणस्य दृष्टान्तस्य च शयनासनादेर्धर्मस्य सामान्यात् यथेदं तथेदमित्येकक्रियोपसंहार इत्यर्थः। निगमनलक्षणमाह-प्रतिज्ञेति, हेतुदृष्टान्तोपसंहारापेक्षया पुनः प्रतिज्ञाया अभ्यासो निगमनम्, यथा तस्मादस्ति पुरुष इति, एषामवयवानां विशिष्टार्थसमुदायो वाक्यमिति भावः । वीतावीतयोः प्रयोगनियममाह - पुरस्तादिति, 20 अवीतस्य हि लक्षणं परिशेषतः साध्यानुग्रहः, तत्र प्रथमं बीतेन प्रधाने धर्मिणि खरूपेणानधिगते परपक्षप्रतिषेधमात्रेणावीतेनोपसंहारे क्रियमाणे परिशेषलक्षणं बाध्यते, आदौ हि प्रतिषेधमात्रं क्रियते, तेन यथा हेतुविरोधात् परमाण्वादिभ्यो न व्यक्तमुत्पद्यते, तथा हेत्वभावात् प्रधानादपि नोत्पद्यत इति कल्पयितुं शक्यत्वादवीतात् तद्व्यवच्छेदोऽपि गम्येत, ततश्च कः परिशेषः स्यात्, वीतेन स्वरूपेण परिच्छिन्ने तु धर्मिणि यथावदुपसंहारोऽवकल्पते, न चेत् परमाण्वादिभ्य उत्पद्यते तर्हि परिशेषतः प्रधानादेव व्यक्तमुत्पद्यत इति तस्मात् प्राग् वीतप्रयोगो न्याय्य इति भावः । अथ पञ्चवीतान् वीतप्रयोगान् दर्शयितुमादौ मेदानां समन्व25 यादिति प्रथमवीतं दर्शयति-अस्तीति भेदानां विशेषाणां समन्वयात्, समन्वयोऽनुगमः, एकजात्यनुगमादित्यर्थः, ये एकजात्यनुगता भेदास्तेषां तथाभूतं कारणं दृष्टम्, यथा शकलकपालामत्रभूषणप्रभृतीनां चन्दनादिः, तथैषामपि बाह्याध्यात्मिकानां कार्यकार णात्मकानां सुखदुःखमोहानुगतत्वादेकेन तथाविधेन भवितव्यम्, य एषां समुदाय स्तत्प्रधानमिति भावः, एतदेवानुमानं स्पष्टयतिआध्यात्मिकानामिति । एतस्यैव व्याख्यानं साध्यपक्षहेतू पदर्शनमुखेन दर्शयति-सामान्यपूर्वकाणाश्चेति, मूलकारकालीनसांख्यग्रन्थानामिदानीमनुपलम्भादत्र मूलं नोद्रियते, सामान्यपूर्वकाणाञ्च भेदानामाध्यात्मिकानां कार्यात्मकानां पञ्चानां 30 शब्दस्पर्शरूपरसगन्धानां सुखदुःखमोहसन्निवेश विशेषत्वम्, पञ्चानां पञ्चानामेककार्यत्वात् सुखानां शब्दस्पर्शरूपरसगन्धानां प्रसादलाघवाभिष्वङ्गोद्धर्षप्रीतयः कार्यम्, दुःखानां शोषतापभेदस्तम्भोद्वेगापद्वेगाः, मूढानां वरणसदनापध्वंसन वैभत्स्य दैन्यगौरवाणीति तथा कारणात्मकाः श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वामणिवाग्घस्तपादपायूपस्थमनांस्येकादश, पञ्चभूतान्याकाशादीनि च बाह्याश्च तैर्यग्योनमानुषदैवाः ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्ताः सर्व एवैते सुखदुःखमोह कार्यत्वात्तत्समन्वयाच्च तत्पूर्वकाः चन्दनशकला, दिवदित्याह - सामान्यपूर्वकाणाञ्च भेदानामिति । सामान्यपूर्वका बाह्याध्यात्मिका भेदाः सुखादिगुणत्रय सन्निवेशविशेषाःएककार्यत्वादित्यनुमानं दर्शयति-तत्सन्निवेशेति । यत्प्रसादादिकार्यं दृष्टं तत्सुखादित्रयैक जातिसमन्वितमिति व्याप्तिं दर्शयति५ सि. क. दृष्टान्तः । २ सि. क. समन्वयं कार्यकात्मकानां ।