Page Text
________________
द्वादशारनयचक्रम्
[विध्यरे विज्ञानवत् चक्षुरादिपञ्चविज्ञानकाया व्याख्याता इत्थं कल्पनापोढाः, इतिः प्रदर्शने, यत्पुनरुक्तं कल्पनात्मकं ज्ञानं न तत्प्रत्यक्षमर्थस्वलक्षणाविषयत्वात् , गव्यश्वज्ञानवदिति साधनम् , इतश्च सविकल्पकं नीलमिदमित्यादिज्ञानं न प्रत्यक्षम् , विशेषणाध्यारोपादुत्पलाधारसुरभ्यादिज्ञानवदिति, इतिः परिसमाप्त्यर्थः, अर्थेऽर्थसंज्ञीयेतस्य व्याख्यानमिति परिसमाप्तम् । न त्वर्थधर्म संज्ञी तस्य व्याख्या, 5 न त्वर्थे, नेति प्रतिषेधे तुर्विशेषणे तमर्थमध्यारोपविशिष्टं प्रतिषेधति, तस्मिन्नेव रूपादिकेऽर्थे यहच्छादिना न संज्ञी-यहच्छाजातिगुणक्रियाद्रव्यशब्दसंज्ञी, धर्मशब्दस्य शब्दपर्यायत्वाद्धर्मसंज्ञी न भवति शब्दसंज्ञी न भवतीत्यर्थः ।
नैषा स्वमनीषिकोच्यते किं तर्हि ?
एवमभिधर्मेऽप्युक्तं धर्मो नामोच्यते नामकायः पदकायो व्यञ्जनकाय इति, एवं 10 सावत् कल्पितमेव भवत्सिद्धान्ते, किं सम्प्रधारणया? ।
(एवमिति) एवमभिधर्मेऽप्युक्तं अभिधर्मपिटकेऽभिहितं, किमुक्तं ? धर्मों नामोच्यते नामकाय इत्यादि नामैव कायो नामकायः, कायवत्प्रतिक्षणं शरारुत्वाच्चतुर्भूतसंघातत्वाच्च, नाम्नां वा विज्ञानादीनां संघातत्वात् । संज्ञाशब्दानां क्षणिकानामपि संहतानामेवोत्पत्तिविनाशाभ्युपगमात् , यथोक्तम्
"वर्णो गन्धो रसः स्पर्शश्चत्वारोऽपि च धातवः । अष्टावेते विनिर्भागाः सहोत्पादाः सहक्षयाः" इति 16 सिद्धान्तात् । पदानि नामाख्यातोपसर्गनिपातास्तत्कायः पदकायः, व्यञ्जनान्यक्षराणि, अर्थस्य व्यञ्जकत्वात् , तत्कायो व्यञ्जनकाय इति, एवं तावत् कल्पितमेव भवसिद्धान्ते किं सम्प्रधारणया।
अत्रेदानी परमार्थो विचार्यते
कल्पितमपि त्विदमफलमलौकिकत्वात् स्ववचनव्यपेक्षाक्षेपदुस्तरविरोधपरिहारं हि त्वदुक्तिवदेवेदमप्रत्यक्षं कल्पनात्मकत्वात् । 20 कल्पितमपि त्विदमफलमित्यादि, नास्य फलमित्यफलम् , किं कारणम् ? अलौकिकत्वात् , खरविषाणकुंततीक्ष्णादिकल्पनवत्, कस्मादलौकिकत्वमिति चेत् ? स्ववचनव्यपेक्षाक्षेपदुस्तरविरोधपरिहारं यस्मात् , स्वं वचनं स्ववचनं प्रत्यक्षलक्षणवादिनो दिनभिक्षोः, स्ववचनस्य स्ववचनेन वा व्यपेक्षा प्रत्यवमर्शः स्ववचनव्यपेक्षा सेवाक्षेपः तेनाक्षेपेण दुस्तरो विरोधस्य परिहारोऽस्येति स्ववचअभिधर्मागमस्य भाष्यादिव्याख्यायां व्याख्या क्रियत इति प्रतिभाति । अर्थवलक्षणाविषयत्वादिति, अर्थ्यत नक इत्यर्थों हेय उपादेयश्च, अर्थक्रियासमर्थं परमार्थसद्वस्तु भवति स एवाविकल्पविषयः, विकल्पविषयस्तु नार्थः, ततोऽर्थक्रियाऽ
भावात् , गव्यश्वज्ञानं हि नार्थक्रियासमर्थविषयमतो नार्थस्खलक्षणविषयमिति न तत्प्रत्यक्षमेवं विकल्पोऽपीति भावः । विशेषणाध्यारोपादिति, विशेषणं नीलत्वादिसामान्यमिदमिति विशेष्यं तत्सम्बन्धश्च विज्ञाय विशेषणविशेष्ययोरभेदाध्यारोपानील. मिदमिति विकल्पो भवति, अतश्च बह्वायाससाध्यत्वेनेन्द्रियव्यवधानेन च तन्न प्रत्यक्षमिति भावः। धर्मशब्दस्येति, सास
वानास्रवमेदेन धर्मो द्विविधः, हेतुप्रत्ययजनिताः संस्कृता धर्माः सानवाः, रूपादिस्कन्धपञ्चकं संस्कृतो धर्मः, पञ्चेन्द्रियाण्यथाः 30 पश्च विज्ञप्तयो रूपस्कन्ध इति शब्दस्यापि रूपस्कन्धेऽन्तर्गतत्वात्तस्य च धर्मत्वाच्छब्दपर्यायोऽपि धर्मशब्द इति भावः, अत्रैव
प्रमाणमुच्यते-एवमिति । कल्पितमिति, इदं प्रत्यक्षलक्षणमफलमलौकिकत्वात् , खरविषाणादिकल्पनावत् , हेत्वसिद्धिमाशङ्कय निराचष्टे करमादिति । खवचनेति, पूर्वोत्तरवचनपरामर्श सति निजवचनविरुद्धत्वादलौकिकत्वमिति भावः । तत्र दृष्टान्त
Jain Education International 2010_04
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002584 |
| Book Title | Dvadasharnaychakram Part 1 |
| Original Sutra Author | Mallavadi Kshamashraman |
| Author | Labdhisuri |
| Publisher | Chandulal Jamnadas Shah |
| Publication Year | 1948 |
| Total Pages | 354 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 25 MB |