SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 224
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ योगविन्दु की विषय वस्तु 167 आश्रवों के निरोध का उपाय बतलाते हुए महर्षि पतञ्जलि कहते हैं कि - अभ्यास और वैराग्य के द्वारा चित्त की वृत्तियां रुक जाती हैं ।" इस प्रकार शुभाशुभ कर्माश्रव का विचार करके उनके विरोध के उपायों पर चिन्तन करना ही आश्रवभावना है । १. संवरभावना संभावना के अन्तर्गत साधक कर्मास्रव को रोकने के उपायों पर चिन्तन एवं मनन करता हुआ उन्हें पूर्णरूप से निरुद्ध करने की कोशिश करता है । संवर का लक्षण बतलाते हुए आचार्य कहते हैं—आस्रवनिरोध संवरः - आस्रव का रुक जाना संवर है ।" यह संवर द्रव्यसंवर एवं भावसंवर के भेद से दो प्रकार का होता है । कर्मास्रव का रुकना द्रव्यसंवर कहा जाता है तो भव-भ्रमण की कारणभूत क्रियाओं का त्याग करना भाव-संवर है । आगमग्रन्थों में संवर को मिथ्यात्व कषाय आदि के भेद से ५ भेदों में विभक्त किया गया है। जबकि प्रश्नव्याकरणसूत्र और स्थानांगसूत्र में १. योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः । योगदर्शन १.२ तथा मिला० - असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रह चलम् ॥ अभ्यासेन तु कौन्तेय ! वैराग्येण च गृह्यते ॥ गीता ६.३५ २. तत्त्वार्थसूत्र ६.१ ३. सर्वास्रवनिरोधो यः संवरः स प्रकीर्तितः । द्रव्यभावविभेदेन स द्विधा भिद्यते पुनः ॥ ज्ञानार्णव सगं ३, संवरभावना श्लोक १ तथा मिला० -- सर्वेषामाश्रवाणां तु निरोधः संवरः स्मृतः । ४. स पुनभिद्यते द्वेधा द्रव्यभाव विभेदतः । यः कर्म पुद्गलादानच्छेदः स द्रव्यसंवरः । भवतु क्रियात्यागः स पुनर्भावः संवरः ॥ योगशा०, ४.७९-८० आश्रवाणां निरोधी यः, संवरः स प्रकीर्तितः । सर्वतो देशतश्चेति द्विधा स तु विभज्यते ॥ प्रवचनसारोद्वार द्वार ६७, संवरभावना श्लोक १ दे० प्रश्नव्याकरणसूत्र, संवर द्वार Jain Education International 2010_03 For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
SR No.002573
Book TitleYogabindu ke Pariprekshya me Yog Sadhna ka Samikshatmak Adhyayana
Original Sutra AuthorN/A
AuthorSuvratmuni Shastri
PublisherAatm Gyanpith
Publication Year1991
Total Pages348
LanguageHindi
ClassificationBook_Devnagari & Yoga
File Size14 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy