Agam 40 Mool 01 Aavashyam Sutra Niryukti Part 01

SR No.: 002521
Original Sutra Author: Haribhadrasuri, Bhadrabahuswami
Publisher: Bherulal Kanhiyalal Kothari Religious Trust
Total Pages: 340
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari, Agam, Canon, & agam_aavashyak
File Size: 14 MB

Page 27

॥ १६ ॥
आवश्यक हारिभद्रीयवृत्तिः
यथा घटेंपट' इति' 'व्या/घहस्ती' इत्येवमादयः एते' चानन्ता इति, तत्रापि एकैकैः अनन्तपर्यायः, स्वपरपर्यायापेक्षया इति । आह-संख्येयानां अकारादीनां कथं पुनरनन्ताः संयोगा इति, अत्रोच्यते, अभिधेयस्य पुद्गलास्तिकायादेरनन्तत्वात् भिन्न'च्च, अभिधेयभेदे च अभिधानभेदसिद्ध्या अनन्तसंयोगसिद्धिरिति, अभिधेयभेदानन्त्यं च यथा - परमाणुः, द्विप्रदेशिको, यावद् अनन्तप्रदेशिक इत्यादि, तथैकत्रापि च अनेकाभिधानप्रवृत्तेः अभिधेयधर्मभेदा यथा - परमाणुः, निरंशो, निष्प्रदेशः, निर्भेदः, निरवयव इत्यादि, न चैते सर्वथैकाभिधेयवाचका ध्वनय इति, सर्वशब्दानां भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तत्वात्, इत्येवं सर्वद्रव्यपर्यायेषु आयोजनीयमिति, तथा च सूत्रेऽप्युक्तं - "अणंता गमा अनंता पज्जवीं" अमुमेवार्थ चेतस्यारोप्याह – 'एतावत्यः' इयत्परिमाणाः प्रवृत्तिनिमित्तत्वात् इत्येवं सर्वप्रकृतयः श्रुतज्ञाने भवन्ति ज्ञातव्या
१ मलयगिरीयायां वृत्तौ 'घटः पट इत्यादि व्याघ्रः स्त्रीत्येवमादि' इति । अत्राद्य उदाहरणे स्वरान्तरितः संयोगः द्वितीयस्मिंस्तु स्वरानन्तरित इति दृष्टान्तद्वयं. २ संयोगाः ३ संयोगः ४ 'जे लभइ केवलो से सवण्णसहिओ व पज्जवेऽथाशे । से तहस सपजाया, सेसा परपजवा सङ्के ॥ ४७८ ॥ चायसर आयबिसेसणाइणा तस्स जमुवनंति । सधणमिवासंबद्धं भवन्ति तो पजवा तस्स ॥ ४८० ॥ इति ( विशेषावश्यकवचनात् ). ५ द्विपञ्चाशतः ६ पदार्थशब्देन जगामाभिधानवदभिश्रत्वे संयोगबहुस्वाभावादाह. ७ अन्यथा अभिधेयस्वरूपाख्यानानुपपत्तेः, अनेकार्थस्थले सांकेतिकस्थलेऽपिच न न भिन्नान्यभिधानानि. ८ विशिष्टैकशब्देनानेका भिधेयाभिधान विचारमाश्रित्य एकस्मिन्नपि वा वाध्येऽनम्ताभिधानाभ्युपगमनायैकत्रेत्यादि. ९ सूक्ष्मत्वसूक्ष्मायोगिरवापर परमाणु संयोगही नस्याबिना शिध्वावयवामारब्धत्वादिना प्रवृत्तिः शब्दानामेषामत्र. १० इह गमा अर्थगमा गृह्यन्ते, अर्थगमा नामार्थपरिच्छेदास्ते चानन्ताः इति नदीवृत्तौ + घटः पटः १-२-४-५ + इत्यादि २-४ ↓ व्याघ्रो १६ व्याघ्र श्री ४.१ विभिन्नत्वात् २-४-५ ६ धर्मभेद १-२-३-४. इति गाथार्थः ॥ १७ ॥ इदानीं सामान्यतयोपदर्शितानां अनन्तानां श्रुतज्ञानप्रकृतीनां यथावद्भेदेन प्रतिपादनसामर्थ्य आत्मनः खलु अपश्यन्नाह
कस्तो मे वणे, सत्ती सुयणाणसव्वपयडीओ ? । चउदसविहनिक्लेवं, सुयनाणे आणि वोच्छामि ॥ १८ ॥ व्याख्या-कुतो ?, नैव प्रतिपादयितुं, 'मे' मम 'वर्णयितुं' प्रतिपादयितुं 'शक्तिः' सामर्थ्य, काः १ - प्रकृतीः, तत्र प्रकृतयो भेदाः, सर्वाश्च ताः प्रकृतयश्च सर्वप्रकृतयः, श्रुतज्ञानस्य सर्वप्रकृतयः श्रुतज्ञान सर्वप्रकृतय इति समासः, ताः कुतो मे वर्णयितुं शक्तिः ?, कथं न शक्तिः १, इह ये श्रुतग्रन्थानुसारिणो मतिविशेषास्तेऽपि श्रुतमिति प्रतिपादिताः, उक्तं च- " तेऽविय मईविसेसे, सुयणाण अंतरे जाणं” ताँश्चोत्कृष्टतः श्रुतधरोऽपि अभिलाप्यानपि सर्वान् न भाषते, तेषामनन्तत्वात् आयुषः परिमितत्वात् वाचः क्रमवृत्तित्वाच्चेति, अतोऽशक्तिः, ततः 'चतुर्दशविधनिक्षेपं' निक्षेपणं निक्षेपो-नामादिविन्यासः, चतुर्दशविधश्चासौ निक्षेपश्चेति विग्रहस्तं 'श्रुतज्ञाने' श्रुतज्ञानविषयं चशब्दात् श्रुताज्ञानविषयं च, अपिशब्दात् उभयविषयं च, तत्र श्रुतज्ञाने सम्यक् श्रुते, श्रुताज्ञाने असंज्ञिमिथ्या श्रुते, उभयश्रुते दर्शनविशेषपरिग्रहात् अक्षरानक्षरश्रुते इति, 'वक्ष्ये' अभिधास्ये इति गाथार्थः ॥ १८ ॥ साम्प्रतं चतुर्दशविध श्रुतनिक्षेप स्वरूपोपदर्शनायाह
१ (विशेषावश्यके १४३ ) तानपि च मतिविशेषान् श्रुतज्ञानाभ्यन्तरे जानीहि २ असंज्ञिनां वक्ष्यमाणत्वेऽपि नियमाभावात्संज्ञिनां सम्यक् श्रुतस्य न तद्ब्रहणं. ३ एकस्य परस्पर विरुद्ध धर्माश्रयत्वाभावादाह - दर्शनेत्यादि, दर्शनशब्दश्वात्र श्रद्धानार्थः ४ नामस्थापनाद्रव्याणामनादरः अप्रधानत्वादिनाऽग्रे वक्ष्य माणग्वाद्वा श्रुतस्कन्धे भावश्रुते ये भेदाश्रतुवंश तदपेक्षया चात्र चतुर्दशविधनिक्षेपेति, अधिकारावतरणिकैपेति च स्वरूपेति, अक्षरसंज्ञयादिद्वाराणां च नात एवं पृथक् सूत्राणि + नास्तीदं १-२-४-५ * चतुर्दशनिक्षेप० २.
अक्खर सण्णी सम्मं, साईयं खलु सपज्जवसिअं च । गमियं अंगपविद्धं, सत्तवि एए सपडिवक्खा ॥ १९ ॥
व्याख्या - तत्र 'अक्षरश्रुतद्वारं' इह 'सूचनात्सूत्रं' इतिकृत्वा सर्वद्वारेषु श्रुतशब्दो द्रष्टव्य इति । तत्र अक्षरमिति, किंमुक्तं भवति ? - 'क्षर संचलने' न क्षरतीत्यक्षरं तच्च ज्ञानं चेतनेत्यर्थः, न यस्मादिदमनुपयोगेऽपि प्रच्यवत इति भावार्थ:. इत्थंभूतभावाक्षर कारणत्वाद् अकारादिकमप्यक्षरमभिधीयते, अथवा अर्थान् क्षरति न च क्षीयते इत्यक्षरं तच्च समासतस्त्रिविधं तद्यथा-संज्ञाक्षरं व्यञ्जनाक्षरं लब्ध्यक्षरं चेति, संज्ञाक्षरं तत्र अक्षराकारविशेषः, यथा घटिकासंस्थानो धकारः, कुरुण्टि कासंस्थानश्वकार इत्यादि, तच्च ब्राह्म्यादिलिपीविधानादनेकविधं । तथा व्यञ्जनाक्षरं, व्यज्यतेऽनेनार्थः प्रदीपेनेव घट इति व्यञ्जनं, व्यञ्जनं च तदक्षरं चेति व्यञ्जनाक्षरं तच्चेह सर्वमेव भाष्यमाणं अकारादि हकारान्तं, अर्थाभिव्यञ्जकत्वाच्छन्दस्य, तथा योऽक्षरोपलम्भः तत् लब्ध्यक्षरं तच्च ज्ञानं इन्द्रियमनोनिमित्तं श्रुतग्रन्थानुसारि तदाव रणक्षयोपशमो वा । अत्र च संज्ञाक्षरं व्यञ्जनाक्षरं च द्रव्याक्षरमुक्तं, श्रुतज्ञानाख्यभावाक्षरकारणत्वात्, लब्ध्यक्षरं तु भावाक्षरं विज्ञानात्मकत्वादिति । तत्र अक्षरश्रुतमिति अक्षरात्मकं श्रुतं अक्षरश्रुतं द्रव्याक्षराण्यधिकृत्य, अथवा अक्षैरं च तत् श्रुतं च अक्षरश्रुतं, भावाक्षरमङ्गीकृत्य ॥ १९ ॥ उक्तमक्षरश्रुतं इदानीमनक्षर श्रुतस्वरूपाभिधित्सयाह
१ भाय्यमाणशब्दस्यैव व्यञ्जनाक्षरत्वादाह- अर्थाभीत्यादि, प्रत्येकं विभिन्नाक्षराणामर्थाभिव्यञ्जकत्वाभावात् २ यक्षराणि संशान्य अनोभयरूपाण्याश्रित्य ३ न क्षरतीत्यादिन्युत्पश्या चेतनामाश्रित्य + प्रच्यवतीति २-४ इत्थंभूतो. ३. भावार्थ० २-४ ९ कुरण्टिसं० १-२ - ४ कुरण्टिकासं० २ १] वरणकर्म० १-२-३-४.
For Private Personal Use Only