Page Text
________________
२२८ जैनदर्शन में कारण-कार्य व्यवस्था : एक सान्वयात्मक दृष्टिकोण
१९३. ‘अथ कारणमन्तरेण भावा भवन्ति स्व-परकारणनिमित्तजन्मनिरपेक्षतया सर्वहेतुनिराशंसस्वभावा भावाः । - सन्मतितर्क, ३.५३ की टीका, पृ. ७११
१९४. सन्मति तर्क, ३.५३ की टीका, पृ. ७११
१९५. 'न च अयमसिद्धो हेतुः कण्टकादितैक्ष्ण्यादेर्निमित्तभूतस्य कस्यचिद् अध्यक्षादिना असंवेदनात् । ' -सन्मतितर्क, ३.५३ की टीका, पृ. ७११
१९६. 'अथापि स्यात् भवतु बाह्यानां भावानां कारणानुपलब्धेरहेतुकत्वम् आध्यात्मिकानां तु कुतो निर्हेतुकत्वसिद्धिः ? असदेतत् यतो यदि नाम दुःखादीनामध्यक्षतो निर्हेतुकत्वमसिद्धं तथापि अनुमानतस्तत् तेषां सिद्धमेव । तथाहि- यत् कादाचित्कं तद् निर्हेतुकम्, यथा- कण्टकादेस्तैक्ष्ण्यम् कादाचित्कं च सुखादिकमिति स्वभावहेतुः ।' - सन्मति तर्क, ३.५३ की टीका, पृ. ७१२ १९७. न च यस्य भावाभावयोर्नियमेन यस्य भावाभावौ तत् तस्य कारणम्, व्यभिचारात् । तथाहि - स्पर्शसद्भाव एव चक्षुर्विज्ञानम् तदभावे न तत् कदाचित् न च स्पर्शः तत्कारणम्। तन्नैतत् कारणभावलक्षणम् व्यभिचारित्वात् । अतः सर्वहेतुनिराशंसजन्म भावानामिति सिद्धम् ।' -सन्मति तर्क, ३.५३ की टीका पृ. ७१२
१९८. तत्त्वसंग्रह में 'बीजादि' को ओर स्पष्ट बताते हुए कहा हैसरोजकेसरादीनामन्वयव्यतिरेकवत् ।
अवस्थातिशयाक्रान्तं बीजपंकजलादिकम्।।
प्रत्यक्षानुपलम्भाभ्यां निश्चितं कारणं यदा ।
किमित्यन्यस्तदा हेतुरमीषां परिपृच्छयते । । - तत्त्व संग्रह कारिका ११३, ११४
निर्हेतुकत्वासिद्धेः। तथाहि अध्यक्षाऽनुपलम्भाभ्यामन्वयव्यतिरेकतो बीजादिकं तत्कारणत्वेन निश्चितमेव । यस्य हि यस्मिन् सत्येव यस्य भावः यस्य च विकाराद् यस्य विकारः तत् तस्य कारणमुच्यते । उत्सूनादिविशिष्टावस्थाप्राप्तं च बीजं कण्टकादितैक्ष्ण्या-देरन्वयव्यतिरेकवत् अध्यक्षाऽनुपलम्भाभ्यां कारणतया निश्चितमिति
'अनुपलभ्यमानसत्ताकं च कारणम्' च इति असिद्धो हेतुः '
१९९. 'असदेतत्, कण्टकादितैण्यादेरपि
- सन्मति तर्क, ३.५३ की टीका, पृ. ७१२
२००. यदपि 'कादाचित्कत्वात्' इति साधनम्, तदपि विरुद्धम्, साध्यविपर्ययसाधनाद् अहेतोः कादाचित्कत्वानुपपत्तेः । साध्यविकलश्च दृष्टान्तः अहेतुकत्वस्य - सन्मति तर्क, ३.५३ की टीका, पृ ७१३
तत्राप्यभावात् ।
२०१. तत्त्व संग्रह में स्पर्श को चक्षुर्विज्ञान का परम्परागत कारण तथा रूप को साक्षात् कारण बताते हुए कहा है- 'केवलं साक्षात्पारंपर्यकृतो विशेषः ' ।
-तत्त्व संग्रह, का. ११३ - ११४ की पञ्जिका पृ,६३
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002509 |
| Book Title | Jain Darshan me Karan Karya Vyavastha Ek Samanvayatmak Drushtikon |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Shweta Jain |
| Publisher | Parshwanath Shodhpith Varanasi |
| Publication Year | 2007 |
| Total Pages | 718 |
| Language | Hindi |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 11 MB |