________________
तृतीयं योगस्थानम्
[4] कथमिदं प्रत्ययता प्रतीत्यसमुत्पादालम्बन( 1 ) विपश्यनाप्रयुक्तार्थं पर्येषते । तदधिपतेयं धर्ममधिमति कृत्वा तेषां तेषां धर्माणामुत्पादात्ते ते धर्मा उत्पद्यन्ते, तेषां तेषां धर्माणां निरोधासे ते धर्मा निरुध्यन्ते [ 1 ] नास्त्यत्र धर्मी कश्चिदीश्वर, कर्ता निर्माता धर्माणां, न प्रकृतिर्न पुरुषान्तरं,
स्रष्टा,
प्रवत्त को [ 5 ]र्माणामित्येवमर्थप्रतिसंवेदी अर्थ पर्येषते 12
1. cp. Udāna, I.1, I.4 (K. N. I., 63-5); ŚSS, MSS, I. 100 sq. 2. Asanga refutes the ईश्वरकर्तृ'वाद: in YBS, I.144 sq.; cp. also, Nāgārjuna's Akutobhayā, p. 75: ये विनेयजना ईश्वर-पुरुष-उभय-काल-प्रकृति-नियति-स्वभाव-विकार - परमाणुहेतुभिर्विप्रतिपन्नाः अहेतु-विषमहेतु-उच्छेद-दृष्टि- शाश्वतदृष्ट्यभिनिविष्टाः, धर्मकायदर्शनपराङ्मुखाः आत्मदृष्ट्यभिनिविष्टास्तेषामहेतु विषमहेतु -- उच्छेद--दृष्टि-- शाश्वतदृष्टिविनिवृत्तये धर्मकायावबोधायात्मदृष्टिविनिवृत्तये च परममतिशुद्ध ं महाबुद्धिमतां गम्भीरशिक्षाया भाजनभूतं पूर्वोक्तं प्रतीत्यसमुत्पादम् (AMK, I. 1-2); cp. MKV (V), p. 4.1-3; XXVI; LV, XXI. 184-cd; for a discussion on this point, see BCAP, IX.118-30, pp. 253263; cp. T. S., 46-7, 72, 80, 87 : सर्वोत्पत्तिमतामीशमन्ये हेतुं प्रचक्षते । नाचेतनः स्वकार्याणि किल प्रारभते स्वयम् ॥ न स्यान्मेरुरयं न चेयमवनी नैवायममम्भोनिधिः सूर्याचन्द्रमसौ निवेशसुभगौ नैतौ जगञ्चक्षुषी । ईशानो न कुलालवद्यदि भवेद्विश्वस्य निर्माणकृत् सत्त्वादीश्वरकर्तृकं जगदिदं वक्त किल ॥ किन्तु नित्यै सर्वज्ञ नित्यबुद्धिसमाश्रयः ।
साध्य व कल्यतोऽव्याप्तेर्न
सिद्धिमुपगच्छति ॥ सामान्येन यदीयते ।
बुद्धिमत्पूर्वकत्वञ्च
तत्र नैव विवादो नो वैश्वरूप्यं हि कर्मजम् ॥
381
(contd. on p. 382)
