Chikitsa Kalika

SR No.: 002391
Original Sutra Author: N/A
Author: Narendranath Mtra
Publisher: Mitra Ayurvedic Pharmacy
Total Pages: 274
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari
File Size: 18 MB

Page 93

चिकित्साकलिका। कर्त्तव्यम् । शिनः शोभाजनकः तस्य बीजानि । सुरसः प्रसिद्धः । अर्जकः कुठेरकः । द्वयोरपि बीजानि । विश्वं शुण्ठी । जीरकः अजाजी। कणा पिप्पली। मरिचमूषणमिति । न केवलमेभिः कारवीरुचकतुम्बुरुभिश्च नस्यं योज्यम् । कारवी शतपुष्पा अजमोदा च । रुचकं सौवर्चलम् । तुम्बुरु प्रसिद्धम् । तच्च नस्यं पञ्चधा। ‘स्नैहिकशिरोविरेका प्रतिमर्शोऽवपीडनम् । ज्ञेयं प्रधमनं चेति नस्यकर्म तु पञ्चधा ॥ ततो नस्ये कृते धूमं पिबेत्कफविनाशनम्' । हितान्नभुक् निवातोष्णसेवी स्यानियतन्द्रियः ॥ विधिरेषोऽवपीडस्य कार्य्यः प्रधमनस्य च । तच्छडङ्गुलया नाड्या धमेच्चूर्ण मुखेन तु ॥ विरिक्तशिरसं तूष्णं पाययित्वाम्बु भोजयेत् । स्नैहिकनस्यस्य प्रमाणम्-षोडशद्वात्रिंशश्चतुःषष्टिबिन्दवस्तिस्रो मात्राः । तथा च मात्रामाह वृद्धविदेहः-'प्रदेशिन्या निमग्ने द्वे पर्वणी च ततो गलन् । नस्यकर्मणि विज्ञेयो भिषम्भिर्बिन्दुसंशितः ॥ नस्यस्य स्नैहिकस्यात्र ज्ञेया द्वयष्टौ च बिन्दवः । प्रत्येकशो नस्यकार्ये नृणामिति विनिश्चयः। शुक्तिश्च पाणिशुक्तिश्च मात्रास्तिनः प्रकीर्तिताः द्वात्रिंशद्विन्दवश्चापि शुक्तिरित्यभिधीयते ॥ द्विशुक्तिः पाणिशुक्तिश्च शेयात्र कुशलैः नरैः । नस्यस्य स्नैहिकस्यैतत्प्रमाणं विहितं नृणामिति ॥ शिरोविरेकस्य प्रमाणं चतुःषडष्टौ बिन्दवस्तिस्रो मात्राः । तथा च तन्त्रान्तरम् –“चत्वारो बिन्दवः षड्डा तथाष्टौ वा यथावलम् । शिरोविरेचने योज्या ऊर्ध्वजत्रुविकारिणाम्" ॥ प्रतिमर्शस्य च प्रमाणम्“ईषदुच्छिङ्घतः स्नेहो यावद्वक्त्रं प्रपद्यते । नस्ये निषिक्तं तं विद्यात् प्रतिमर्श प्रमाणतः ॥ तश्च नस्यमेकदिवसान्तरितं द्विदिवसान्तरितं वा प्रयोज्यम् । तथा च भोजः–'एकान्तरं द्वयन्तरं वा नस्यं दद्याद्विचक्षणः । सप्ताहं तु परं देयं विश्रान्तस्य पुनः पुनः ॥ त्र्यहं पञ्चाहमथवा सप्ताहं वा सुयन्त्रितः । परं नवाहमूर्ध्व तु नवाहात् साम्यतां व्रजेत् ॥ स्नैहिकनस्यशिरोविरेकयोः फलं चक्षुष्येणेनोक्तम्-“पित्तानिलहरं केश्यं वक्त्रोपचयवर्णकृत् । प्रसादनं चेन्द्रियाणां स्नैहिकं नस्यमुच्यते"॥ शिरोविरेचनं नेत्रगलवामयापहम् । हितं मेदःकफास्ते गौरवारुचितन्द्रिष्विति ॥ तश्च नस्य कृष्णात्रेयेण सप्तवर्षादूर्व विहितम् । “सप्तवर्षमुपादाय नस्यकर्म चतुर्विधम् । प्रतिमर्षः प्रधमनं जन्मप्रभृति शस्यते।