________________
चिकित्साकलिका |
गृध्रप्रभृतीन् । कचिदथावयवान्तरे वा क्वचित्कस्मिंश्चिदविवक्षिते अवयवान्तरे अवयवैकदेशे गण्डपिडकादीन् । तथा च सुश्रुतः" कृत्स्नेsasara चापि यत्रांगे कुपितो भृशम् । दोषो विकारं नमि मेघवत्तत्र वर्षति" । इति || २३ | २४ ॥
४२
शिर से लेकर पैर तक मनुष्यों का सम्पूर्ण शरीर नाभिमण्डल से चारों ओर फैली हुई ७०० धमनियों से इस प्रकार बंधा हुआ है जैसे मृदङ्ग चमड़े से बंधा होता है । इन्हीं के द्वारा प्रकुपित हुए २ वात आदि दोष देह में फैलकर सम्पूर्ण शरीर में अथवा आधे शरीर में अथवा शाखाओं में अर्थात् हाथ पांव में या किसी अन्य विशेष अङ्ग में विकारों को पैदा करते हैं ।। २३ । २४ ॥ पूर्वमुक्तं पृथिव्यादिभिः शरीरं व्याप्तं तानि चोक्तानीत्येतदावेद यन् प्रधानमर्माणि चोपदिदिक्षुराह
भूतानि कर्माणि च दोषधातुमलास्तथा सप्तशिराशतानि । प्रोक्तानि मर्माणि च हृगुदं च नाभि
स्त्विति त्रीण्यपरैः किमुक्तैः ॥ २५ ॥
महाभूतानि प्रोक्तानि पूर्वम् । कथं ? यद्भूपयः शिखिसमीरवियद्भिरिति पञ्चमहाभूतान्युक्तानि । तेषां च पंचमहाभूतानां कर्माण्युक्तानि । तन्मयत्वतद्गुणत्वव्याप्ता दोषाश्चोक्ताः । धाव मलाश्वोक्ता रसश्च रक्तमित्यादिना श्लोकेन । सप्तशिराशतानि चोकानि आसां च सूक्ष्म सुषिराणि शतानि सप्त सुतानीत्यादिना । इत्येतानि सर्वाण्युक्तानि भूतादीनि । इदानीं मर्माण्युच्यन्ते तानि च त्रीणि प्रधानानि, हृद्गुदं नाभिरिति । अपरैर्मर्मभिः किमुक्तैर्विस्तरभयादिति ॥२५॥
1
महाभूत, कर्म, दोष, धातु, मल तथा ७०० धमनियों का वर्णन हो चुका है । अब प्रधान मर्मों का निर्देश करते हैं । ये प्रधान मर्म तीन हैं । १ – हृदय २ - गुदा । ३ – नाभि ।
इदानीं त्रयाणां हृद्गुदनाभिमर्मणां प्राधान्यकथनायाह
गुणत्रयं सत्वरजस्तमांसि
हृदि स्थितान्यत्र मनोविकाराः ।
