________________
चिकित्साकलिका। तथा रक्तमसृजः कण्डराः सिराः। मांसाद्वसा त्वचः षट् च मेदसः स्नायुसन्धयः । किट्टमन्नस्य विषमूत्रं रसस्य तु कफोऽसृजः ॥ पित्तं मांसस्य खमलो मलः स्वेदस्तु मेदसः । स्यात् किट्ट केशलोमास्नोर्मज्ञः स्नेहोऽक्षिविट त्वचः ॥ प्रसादकिटौ धातूनां पाकादेवंविधादिति” । “इति भौतिकधात्वग्निपक्तृणां कर्म भाषितम् ॥ अन्नस्य पक्ता सर्वेषां पक्तृणामधिको मतः । तन्मूलास्ते हि सर्वेऽपि स्थानवृद्धिक्षयात्मकाः। तस्मात् तं विधिवत् युक्तैरन्नपानेन्धनैहितैः ॥ पालयेत् प्रयतस्तस्य स्थिता ह्यायुर्बलस्थितिः” । इति। स चाग्निर्वातादिभिर्दोषैर्दुष्टः संक्षेपात् त्रिविधो भवति । अविकृतश्च स दोषैः समश्चतुर्थः । तथा च सुश्रतः-'विषमो वातेन, तीक्ष्णः पित्तेन, मन्दः श्लेष्मणा, समः सर्वसाम्यादिति। तत्र यो यथाकालमन्नमुपयुक्त सम्यक् पचति स समः समैर्दोषैः। यः कदाचित् सम्यक् पचति कदाचिदाध्मानशूलोदावर्तातीसारजठरगौरवान्त्रकूजनप्रवाहणानि कृत्वा पचति स विषमः । यः प्रभूतमपि उपयुक्तमन्नमाशुतरं पचति स तीक्ष्णः । स एवाभिवर्द्धमानोऽत्यग्निरित्याभाष्यते। स मुहुर्मुहुः प्रभूतमप्युपयुक्तमन्नमाशुतरं पचति । पाकान्ते च गलताल्वोष्ठशोषदाहसंतापान् जनयति । यः स्वल्पमप्युपयुक्तमुदरशिरोगौरवश्वासकासच्छर्दिप्रसेकगात्रसदनप्रवाहणानि कृत्वा महता कालेन पचति स मन्दः”। “विषमो वातजान् रोगान् तीक्ष्णः पित्तनिमित्तजान् । करोत्यग्निस्तथा मन्दो विकारान् कफसंभवान्" ॥ तत्र समे परिरक्षणं कुर्वीत । विषमे स्निग्धाम्ललवणैः क्रिया क्रिया विशेषैः प्रतिकुर्वीत । तीक्ष्णे मधुरस्निग्धशीतैर्विरेकैश्च । एवमेवात्यग्नौ विशेषेण माहिषैश्च क्षीरदधिसपिभिः। मन्दे कटुतिक्तकषायैर्वमनैश्च ॥ “जाठरो भगवानग्निरीश्वरोऽन्नस्य पाचकः । सौक्ष्म्यात् रसानाददानो विवेक्तं नैव शक्यते ॥ प्राणापानसमानश्च सर्वतः पवनैत्रिभिः । ध्मायते पाल्यते वापि स्वां स्वां गतिमवस्थितैः ।” एवमनलपरीक्षा संक्षेपेणोक्ता ॥ अनलपरीक्षानन्तरं वयापरक्षिामाह--तच्च वयः संक्षेपेण त्रिविधम् । तथा च सुश्रतः-“वयस्त्रिविधं बालं मध्यं वृद्धमिति । तत्रोनषोडशवर्षा बालाः । तेऽपि त्रिविधाः क्षीरपाः,क्षीरान्नादाः,अन्नादा इति । तेषु संवत्सरपराः क्षीरपाः । द्विसंवत्सरपराः क्षीरान्नादाः,