Chikitsa Kalika

SR No.: 002391
Original Sutra Author: N/A
Author: Narendranath Mtra
Publisher: Mitra Ayurvedic Pharmacy
Total Pages: 274
Language: Sanskrit, Hindi
Classification: Book_Devnagari
File Size: 18 MB

Page 199

१८६
चिकित्साकलिका। भावना दें । भावनार्थ क्वाथ प्रस्तुत करने की विधि-शिलाजीत के समानभावनाद्रव्य त्रिफला आदि । क्वाथार्थ-भावनाद्रव्य से आठगुना जल । इन्हें मन्द २ आंच पर पकावें । जब जल चतुर्थीश अवशिष्ट रह जाय तब उतार कर छानलें । शिलाजतु को भावना कोष्ण क्वाथ द्वारा ही दीजाती है । कई आचार्यों के मत है कि अष्टगुण जल में क्वाथ कर जब अष्टमांश अवशिष्ट रह जाय तब उस क्वाथ से भावना देनी चाहिये । इस प्रकार क्रमशः तीन २ वार भावना देकर गौ के दूध से एक वार भावित करें । तदनन्तर अधोलिखित कषाय द्वारा भावना दें ॥ २७० ॥
प्रागुक्तमेषां कषाये ततः केषामित्याहद्राक्षाभीरुविदारिकाद्वयपृथक्पीस्थिरापौष्करैः पाठाकौटजकर्कटाख्यकटुकारास्नाम्बुदालम्बुषैः । दन्तीचित्रकचव्यवारणकणावीराष्टवौषधैरब्द्रोणे चरणस्थिते पलमितैरेभिः शृतैर्भावयेत् ।। २७१ ॥
एभिर्द्राक्षादिभिः शृतैर्भावयेत् । द्राक्षादीनामितरेतरद्वन्द्वः समासः । द्राक्षा प्रसिद्धा । अभीरुः शतावरी। विदारिकाद्वयं ह्रस्वक्षीरविदारी महाविदारी च । पृथक्पर्णी पृश्निपर्णी । स्थिरा शालिपर्णी । पौष्करं पुष्करमूलम् । कोटजाः इन्द्रयवाः । कर्कटाख्यं कर्कटशृङ्गी। अम्बुदो मुस्तम् । अलम्बुषा मुण्डितिका । वारणकणा हस्तिपिप्पली। वीरा क्षीरकाकोली । अष्टकवर्गौषधानि प्रागुपदिष्टानि काकोल्यादीनि । शेषाणि प्रसिद्धानि । एभिर्द्राक्षादिभिः पलमितैः प्रत्येकं पलप्रमाणैः शृतैः कथितैः । कस्मिन् ? द्रोणे चरणस्थिते पादशेषे भावयेत् भावनं कुर्यात् सप्ताहोरात्राणि । शिलाजतुपलानि षोडश । क्वाथाढकेन सप्तांशविभागिकेन । एकैकेनांशेनैकैकमहोरात्रंत भावयेत् यावत् सप्तदिनानि। ननु कथमेतदवसीयते ? यावता प्रतिदिनं एकक्वाथाढकेन कस्मान्न भाव्यते । इत्युच्यते-'एषां कषाये इति वचनात् अन्यथा बहुवचनेनैव कषायैरिति ब्रयात् । ग्रन्थान्तरेऽप्युक्तम्-'सप्ताहं भाव्यं स्यात् क्वाथे तेषां यथालाभम् । इत्यत्रापि बहुवचने नैव प्रयोगः। भावना चाढकसप्तांशेनैव षोडशपलप्रमाणस्य गिरिजस्यैका भवति । तथा च ग्रन्थान्तरम्
१-चीरा मांसीति त्रिवक्रमः, जलजशाकमिति रत्नप्रभा, वीरा स्वनामप्रसिद्धा महाशतावरीति वृद्धवाग्भटटीकायामिन्दुः ।