Praman Varttikam

SR No.: 002370
Original Sutra Author: N/A
Author: Rahul Sankrutyayan
Publisher: Kitab Mahal
Total Pages: 642
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 14 MB

Page 555

(२) कुमारिलमत- निरासः
नियमः किन्न कल्प्यते (1) अथवा वहन्यादिवदेवा 'र्थेषूभयज्ञानहेतुत्वं स्यात् । पौरुषेया अपि वन्यादय एकत्र यथार्थज्ञानहेतवोपि सर्वत्र तथा भवन्ति । तथाशब्दानामप्यपौरुषेयत्वेप्युभयं स्यात् ।
भवतु बन्यादीनां कृतकत्वाद् यथाप्रत्ययमन्यत्रान्यथात्वं । शब्देष्वेतदस्ति ।
५३७
न पुनर्नित्येषु
नन्वेवंविधः तत्राप्यस्त्येव धर्मः ( 1 ) तेषामपि संकेतवलादन्य' व्यावृत्तेः । 39b कार्यजननस्वभावस्थितावेषां समयादेरपेक्षणीयस्याभावात् । ततः प्रतीतिरर्थेषु सर्वस्य सर्वदा स्यात् । न चास्ति । तस्मान्न शब्दाः स्थितस्वभावा इति ।
अपि च ।
वितथव्यक्तयश्च स्युर्नियमेन । वितथा व्यक्तयोर्थप्रतिपत्तयो येभ्यः शब्देभ्य इति विग्रहः । वितथव्यक्तय एव सदा वैदिकाः शब्दा इत्यस्य नियमस्य कारणं नास्ति (1 ) ततो नियमकारणाभावाद् वितथव्यक्तय एव वैदिकाः शब्दा इत्येतत् कल्पनमयुक्तमिति चेत् । तवापि मी मां स क स्यावितथज्ञानहेतवो वैदिकाः शब्दा इत्यस्मिन्नथिव्यक्तिनियमे किं कारणं (1) नैव किञ्चित् । तस्मात् त्वन्मतेन यथार्थव्यक्तिनियमत्वात् प्रकृत्या स्वभावेनायथार्थव्यक्ति नियमः किन्न कल्प्यते ।
अथवा यथा वह्नयादयो घटादिषु नीलोत्पलादिषु चार्थेषु यथायोगं सत्यासत्यज्ञानहेतवस्तथा वैदिकानां शब्दानामर्थेषु मिथ्येतरज्ञानहेतुत्वेनोभयज्ञानहेतुत्वं स्यात्। यस्मान्न ह्यपौरुषेया अपि वयादयो वनदवचन्द्रालोकादिरूपाः । एकत्र घटादौ दिवा यथार्थज्ञानहेतवोपि सन्तः सर्वत्र नीलोत्पलादावपि रात्रौ । तथा भवन्ति यथार्थज्ञानहेतवो भवन्ति । तथा वैदिकानां शब्दानामप्यपौरुषेयत्वेप्युभयं स्यात् । यथार्थायथार्थज्ञानहेतुत्वं स्यात् ।
भवत्वित्यादि परः । वह्न्यादीनां कृतकत्वात् कारणाद् यथाप्रत्ययं यस्य यद्भ्रान्तिकारणं । तद्वशादन्यत्र नीलोत्पलादौ । अन्यथात्वं वितथज्ञान' हेतुत्वं न पुननित्येषु शब्देष्वेतत् सहकारिप्रत्ययबलेन मिथ्याज्ञानहेतुत्वमस्ति । नित्यानां सहकारिबलेनान्यथा प्रवृत्त्यसम्भवात् ।
नन्वित्यादि सिद्धान्त वा दी । एवंविध इति सहकारिबलेनार्थेष्यन्यथा परिवृत्तिलक्षणोस्त्येव धर्म: ( 1 ) तत्रापीति वैदिकेष्वपि शब्देषु । किं कारणं (1 ) तेषामपि वैदिकानां संकेतबलादन्यथावृत्तेः पुरुषेच्छानुविधायि संकेतबलेनान्यथा प्रतीतिजननादित्यर्थः ।
अथ संकेतबलान्न तेषामर्थेषु परावृत्तिरिष्यते । किन्तु नित्यत्वात् स्वभावत एव स्वविषयज्ञानजननस्वभावा वैदिकाः शब्दाः । तदा कार्यस्य स्वविषयज्ञानस्य
६८