Page Text
________________
लक्षणाप्रपनः।
विपने दण्डमाह-"कथमन्यथे"ति । कथम् = ययेवं नानासंस्कारैरेकं स्मरणं न स्वीक्रियेत अन्यथा= एवं नानासंस्काराणामेकस्मरणम्प्रति जनकत्वाभावे, नानावर्णैः = नानावर्णानां प्रत्येकसंस्कारैः, एकपदस्मरणम् नानावर्णगोचरमेकपदीयस्मर. णम्, कथं स्यात् ? = कथमपि नैव स्यादित्यर्थः । तथा च सर्वत्र शाब्दबोधानुपपत्तिः । तस्मात् पदजन्यपदार्थोपस्थितिः समूहालम्बनास्मिका सत्येव शाब्दबोधमात्रप्रति कारणम् ।
इदमाकूतकम्-पदस्मरणवदाशुतरविनाशिनीनां ऋमिकाणां पदजन्यपदार्थोपस्थितीनामपि मेलनासंम्भवः, तस्मात्सर्वत्र पदजन्यपदार्थोपस्थितिः समूहालम्बनास्मिकैव कारणम् । एवञ्च सर्वत्र युगपदेव सकलपदार्थानां "विशेष्ये विशेषणमि"ति न्यायेनैव शाब्दबोध: नतु विशिष्टस्य वैशिष्टयमिति रीत्या । तजनकविशेषणतावच्छेदकप्रका. रकनिर्णयस्य पूर्वमभावादिति दिनकरी।
प्राचीनमतं दर्शयितुमाह-"परनित्व"त्यादिना। तावत्पदार्थानां स्मरणात्= तत्तत्पदजन्पदार्थीयस्मृतेः, एकदैव = एककालावच्छेदेनैव । शिष्टं स्पष्टम् । खनेकपो. तन्यायमुदयनाचार्यसम्मत्या दर्शयति-"वृद्धा" इति । सर्वे पदार्थाः = पदवयादिव्यवहित पदोपस्थापिताः । एकपदमात्रेण व्यवहितपदोपस्थापिताः, अव्यवहितपदोपस्थापिताश्च पदार्थाः । परस्परेण = विशेषणविशेष्यभावेनेत्यर्थः । स्पष्ठमन्यत् । अत्र वृद्धयुवशिशुभिः कपोतैश्विरतरचिरसनिहितकालोक्तानां पदार्थानां साम्यं बोध्यम् । केचिदित्यनेमात्र पक्ष स्वारुचिः प्रकाशिता । (मु०) अपरे तु।
यद्यदाकांक्षितं योग्यं सम्भिधानं प्रपद्यते ।
तेन तेनान्वितः खार्थः पदेरेवावगम्यते ॥ तथा च खण्डवाक्यार्थबोधानन्तरं तथैव पदार्थस्मृत्या महावाक्यार्थबोध इत्यप्याहुः।
(प्र० टी०) अत्रैव मतान्तरमाह-"अपरेत्वि"ति। "यद्यदि"ति-पाकाक्षितम् = स्वार्थाकांक्षितम् , योग्यम् = स्वार्थयोग्यम् यद्यत् सन्निधानम् = भासत्तिरूपां सनिधिम्, प्रपद्यते = स्वार्थोपस्थितिविषयो भवति तेन तेनैव = कर्मस्वकरणत्वादिना, अन्वितः= संसर्गवान् स्वार्थः = घटत्वादिरूपोऽर्थः, पदैरेव = घटादिपदैरेव, अवगम्यते = ज्ञायते एवमन्वितः स्वार्थः प्रथमं पदरेनुभाव्यते अनन्तरं च महावाक्यार्थबोधः। एवं सति पूर्वोक्नसमूहालम्बनात्मकं पदार्थमणं विनापि निर्वाह इत्याशयेनाह-"तथा चेत्यादि "पाहु"रित्यन्तग्रन्थम् ।
* कणादसूत्रभाष्यकर्तृणां प्रशस्तपादाचार्याणां मतमित्यर्थः । अत्रानयोर्दयोर्मतयोः प्राचीनार्वाचीनत्वे पण्डितैरेव विवेच्ये ॥
| SR No. | 002363 |
| Book Title | Nyayasiddhant Muktavali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Maherchand Lakshmandas |
| Publisher | Maherchand Lakshmandas |
| Publication Year | |
| Total Pages | 486 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 12 MB |