________________
३ परिच्छेदः] न्यायबिन्दुटीका । ७३
सपक्षे सत्त्वस्यासपक्षे चासत्त्वस्य ॥ ८५॥ यथा कृतकत्वं प्रयत्नानन्तरीयकत्वं च नित्यत्वे
साध्ये विरुद्धो हेत्वाभासः ॥८६॥
सपक्ष सत्त्वस्यासपक्षे चासत्त्वस्य विपर्ययसिद्धाविति संबन्धः । । कृतकत्वमिति स्वभावहेतुः । प्रयत्नानन्तरीयकत्वमिति कार्यहेतुः । प्रयत्नानन्तरीयकशब्देन हि प्रयत्नानन्तरं जन्म ज्ञानं च प्रयत्नानन्तरीयकमुच्यते । — जन्म ' जायमानस्य स्वभावः । 'ज्ञानं' ज्ञेयस्य कार्यम् । तदिह प्रयत्नानन्तरं ज्ञानं गृह्यते । तेन कार्यहेतुः । एतौ हेतू नित्यवे साव्ये विरुद्धौ हेत्वाभासौ ।
__ कस्मात्पुनरेतौ विरुद्धावित्याह -- ... [७३ ] अनयोः सपक्षेऽसत्त्वमसपक्ष च सत्त्व
मिति विपर्ययसिद्धिः ॥ ८७॥ अनयोरिति । सपक्षे नित्ये कृतकत्वप्रयत्नानन्तरीयकत्वयोरसत्त्वमेव निश्चितम् । अनित्ये विपक्षे एव सत्त्वं निश्चितमिति विपर्ययसिद्धिः ।
कस्मात्पुनर्विपर्ययसिद्धावप्यतौ विरुद्धावित्याह - एतौ च साध्यविपर्ययसाधनाविरुद्धौ ॥ ८८ ॥
एतौ च साध्यस्य नित्यत्वस्य विपर्ययं अनित्यत्वं साधयतः । साध्यविपर्ययसाधनात् विरुद्धौ ।।
यदि साध्यविपर्ययसाधनाविरुद्धावतो, उक्तं च परार्थानुमाने साध्यं न त्वनुक्तं, इष्टं चानुक्तं ; अतोऽन्य इष्टविघातकृदाभ्यामिति दर्शयन्नाह - ननु च तृतीयोऽपीष्टविघातकृद्विरुद्धः ॥ ८९ ॥
ननु च तृतीयोऽपि विरुद्ध उक्तः । उक्तविपर्यय साधनौ द्वौ । तृतीयोऽयं इष्टस्य शब्देनानुपात्तस्य विघातं करोति विपर्ययसाधनादिति 'इष्टविघातकृत् ।
