________________
वेदवाक्यानां परस्पर-समन्वय-बुद्धया प्रात्मनः अस्तित्वं आगमप्रमाणेन सिद्धयते । तथा प्रत्यक्षाऽनुमानोपमानार्थापत्तिसम्भवादिभिः प्रात्मन: अस्तित्वं सिद्धयते ।
प्रत्यक्षप्रमारण-एष प्रत्यक्षप्रमाणेन ग्रहीतुं न शक्यते ? - इन्द्रियग्राह्यताऽभावात् नास्ति खपुष्पवत् । अन्यच्च यदि यस्योपादानं तत् तस्मादभेदेन व्यवस्थितं, तद् विकारे विकारित्वं तदविकारे च विकारित्वमिति नियमादर्शनात् । यथा-मृदो घट: मातापितृचैतन्यं च सुत चैतन्यस्योपादानं व्यवतिष्ठते । तन्न भूतधर्मो भूत कार्य वा चैतन्यं किंत्वात्मनो गुण इति । तद् गुणस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात् प्रत्यक्षसिद्धात्मा अनुमानसिद्धश्च तच्चानुमानमिदं रूपादिन्द्रियारिण विद्यमान-प्रयोजकानि कुम्भकरणत्वे सति ग्राह्य-ग्राहकरूपत्वात् अनुमानप्रमाणेनाऽपि अात्मा सिद्धयते ।।
महानसे धूमाऽग्न्योरपि सम्बन्धो ग्रहीतः । पश्चात्अनुमानेन स्मरणतः धूमोऽग्नि प्रतिपादयति । गो-गवयादिवत् उपमानेनाऽपि सिद्धम् । दिवसे भक्षयति देवदत्तो पुष्टः रात्रौऽभुजानोऽपि पुष्टत्वे किमपि नैव बाधयति । अर्थापत्त्या सिद्धयते इति । परस्परविरोधिन्यागमानामपि मतं यथा लोकायतनाः भूतातिरिक्त जीवं न मन्यते ।
वेदवाक्याशयोऽपि विज्ञानघन एवेति। तथा मूलजा
( १८ )
