SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 76
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ धातुपाठ के प्रवक्ता और व्याख्याता (२) 'यत्राचार्याः स्मरन्ति तत्रैव सूत्रकारेण तावद्विवक्षिताः सर्वेऽनुनासिका: पठिताः 'डुलभैष प्राप्तौ' इतिवत् । लेखकैस्तु संकीर्णा लिखिताः।" अर्थात्-जहां व्याख्याता लोग अनुनासिक मानते हैं, वहीं सूत्रकार ने विवक्षित सारे अनुनासिक 'डुलभैष् प्राप्तौ" के समान पढ़े ५ थे। लेखकों ने संकीर्ण रूप से पढ़ दिया, अर्थात् निरनुनासिकों के साथ सानुनासिकों को भी निरनुनासिक रूप से पढ़ दिया। ११-पाणिनीय वैयाकरण सूत्रपाठ के समान धातुपाठ को भी पाणिनीय मानकर धातुपाठस्थ प्रयोगों के आधार पर अनेक प्रयोगों के साधुत्व का प्रतिपादन करते हैं । यथा-- क-'कथमुद्यमोपरमौ ? अड उद्यमने (क्षीरत० ११२४६ ), यम उपरमे (क्षोरत० १७११) इति निपातनादनुगन्तव्यौ ।' काशिका ७।३।३४॥ अर्थात्-उद्यम उपरम प्रयोग कैसे बनेंगे ? 'अड उद्यमने' और 'यम उपरमे' पाठ में निपातन से वृद्धि का प्रभाव जानना चाहिए। १५ ख--'धू विधुनने (क्षीरत० ६६८), तृप प्रीणने (क्षारत० पृ० ३०७, टि०३) इति निपातनादनयोर्नु ग्भविष्यति ।' न्यास भाग २, पृष्ठ ७६२। अर्थात्--धातुपाठ में 'धू विधूनने' और 'तृप प्रीणने' में विधनन तथा प्रीणन पदों के पाठसामर्थ्य से 'नुक्' का पागम हो जाएगा। २० ग–व्याजीकरणे लिङ्गाद् घञि कुत्वाभावः-व्याज: ।' क्षीरत० ६॥१६॥ अर्थात् –'व्याज' शब्द में 'घ' प्रत्यय में कुत्व होना चाहिए, वह 'व्यज व्याजीकरणे' (क्षीरत० ६।१६) पाठ में 'व्याज' पदनिर्देश से नहीं होता, ऐसा जानना चाहिए । १. पदमञ्जरी ११३।२; भाग १, पृष्ठ २१४ । २. क्षीरस्वामी क्षीरत० ११७२४ पर लिखता है-डुपचंष् पाके सानुनासिकोऽकारः सर्वेषामुपलक्षणार्थः ।
SR No.002283
Book TitleSanskrit Vyakaran Shastra ka Itihas 02
Original Sutra AuthorN/A
AuthorYudhishthir Mimansak
PublisherYudhishthir Mimansak
Publication Year1985
Total Pages522
LanguageSanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size8 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy