SearchBrowseAboutContactDonate
Page Preview
Page 373
Loading...
Download File
Download File
Page Text
________________ ३४८ संस्कृत व्याकरण - शास्त्र का इतिहास इति शान्तनवाचार्य प्रणीतानि फिटसूत्राणि फिट्सूत्रेषु तुरीयः पादः ॥ इसकी व्याख्या में नागेश बृहच्छब्देन्दुशेखर में लिखता है - इति शान्तनवेति । इदं च 'मात्रोपज्ञ' इति हरदत्त ग्रन्थे ( पद० ५ ६ |२०१४ ) स्पष्टम् । शन्तनुराचार्यः प्रणेतेति द्वारादीनां च ( ७|३|४) 1 इति सूत्रे हरदत्तः । भाग ३, पृष्ठ २२५१ । ऐसा ही नागेश ने लघुशब्देन्दुशेखर (भाग ३, पृष्ठ ६८४-९८५) में लिखा है । यहां नागेश ने हरदत्त के दोनों पाठों का निर्देश कर दिया है, १० जिनमें फिट् सूत्रों का प्रवक्ता 'शान्तनव' और 'शन्तनु' का निर्देश है । परन्तु स्वमत का प्रतिपादन नहीं किया । इस पर लघुशन्देन्दुशेखर के टीकाकार भैरव मिश्र ने लिखा हैशान्तनवाचार्यप्रणीतेषु सूत्रेष्विति दर्शनेन शन्तनोराचार्यस्य यदपत्यं प्रणेतृत्वमिति भ्रमनिवारणाय श्राह - इदं मात्र इति । तथा च १५ शन्तनुशब्दात् तेन प्रोक्तम् (४।३।१०१ ) इत्यण् । तदन्तस्य आचार्य - प्रणीतशब्देन कर्मधारयः । श्राचार्यश्च शन्तनुरेवेत्यर्थाल्लभ्यते । भाग २, पृष्ठ ८४-६८५ । इसका भाव यह है कि - 'शान्तनवाचार्य प्रणीतेषु' इस दर्शन से शन्तनु आचार्य का जो पुत्र उसके द्वारा प्रणीत, इस भ्रम के निवारण २० के लिए कहा है - इदं मात्र इति । इस प्रकार शन्तनु शब्द से तेन प्रोक्तम् ग्रर्थ में प्रण शान्तनव । उस प्रणन्त का आचार्य प्रणीत शब्द से कमधारय समास [ शान्तनवं चाचार्यप्रणीतं च ] । इस प्रकार शन्तनु ही अर्थ से प्राप्त होता है । ३० भैरव मिश्र की भूल - भैरव मिश्र ने शन्तनु से प्रोक्त शान्तनव २५ ( सूत्र ) का प्राचार्यप्रणीत शब्द से कर्मधारय समास कहा है । प्राचार्य प्रणीत शब्द में तृतीया तत्पुरुष समास होगा । आचार्य शब्द सम्बन्ध वाचक है उसे सम्बन्धी की आकांक्षा होने से सापेक्षमसमर्थं भवति नियम से असमर्थ प्राचार्य पद का प्रणीत शब्द के साथ समास ही नहीं होगा । अतः भैरव मिश्र का व्याख्यान शुद्ध है | भैरव मिश्र ने हरदत्त के दोनों स्थलों के पाठ नहीं देखे । श्रन्यथा
SR No.002283
Book TitleSanskrit Vyakaran Shastra ka Itihas 02
Original Sutra AuthorN/A
AuthorYudhishthir Mimansak
PublisherYudhishthir Mimansak
Publication Year1985
Total Pages522
LanguageSanskrit
ClassificationBook_Devnagari
File Size8 MB
Copyright © Jain Education International. All rights reserved. | Privacy Policy