________________
.२८४
अभिधानचिन्तामणिः
-१नील्यां शैवाल-शेवले । शेवालं शैवलं शेपालं जलाच्छूक-नीलिके ॥ २३३ ॥ २धान्यन्तु सस्य सीत्यश्च व्रीहिः स्तम्बकरिश्च तत् । ३श्राशुः स्यात्पाटलो व्रीहि४गर्भपाकी तु षष्टिकः ॥ २३४ ॥ पशालयः कलमाद्याः स्युः ६कलमस्तु कलामकः । ७लोहितो रक्तशालिः स्याद् ८महाशालिः सुगन्धिकः ।। २३५ ॥ यवो हयप्रियस्तीक्ष्णशूक१०स्तोक्मस्त्वसौ हरिन् । . ११मङ्गल्यको मसूरः स्यात् १ कलायस्तु सतीनकः ।। २३६ ॥ हरेणुः खण्डिकश्चा१३थ चणको हरिमन्थकः।
१. 'सेवाल के ८ नाम हैं--नीली, शैवालम, शेवलम्, शेवालम्, शेवलम् , शेपालम् (६ पु न ), जलशूकम् , जलनीलिका ॥ . .
२. 'धान्य, अन्नमात्र के ५ नाम है-धान्यम् , सस्यम, सीत्यम्, व्रीहिः, स्तम्बकरिः (२ पु)।
विमर्श-धान्य'के १७ भेदं शास्त्रकारोंने कहे हैं, यथा-लाल धान, जौ, मसूर, गेहूँ, हरा मूंग, उड़द, तिल, चना, चीना, टांगुन, कोदो, राजमूंग, शालि, रहर, मटर, कुलथी और सन ।'
३. 'लाल रंगवाले साठी धान'के २ नाम हैं-आशुः (पु), ब्रीहिः । ४. 'साठी या 'सेही धान'के २ नाम हैं-गर्भपाकी, षष्टिकः ।। ५. 'कलम ( उत्तम जातिके धानों ) का १ नाम है-शालिः (पु)॥ ६. 'अच्छे धान, या कलमदान धान'के २ नाम है-कलमः, कलामकः ॥ ७. 'उत्तमजातीय लाल धान'के २ नाम हैं--लोहितः, रक्तशालिः॥
८. 'सुगन्धित ( कृष्णभोग, ठाकुरभोग, कनकीर, बासमती आदि) धान'के २ नाम हैं-महाशालिः, सुगन्धिकः ॥
६. 'जो'के ३ नाम हैं-यवः, हयप्रियः, तीक्ष्णशकः ॥ १०. 'हरे जौ का १ नाम है-तोक्मः ॥ ११. 'मसूर'के २ नाम हैं-मङ्गल्यकः, मसूरकः (पु स्त्री)॥ .१२. 'मटर के ४ नाम है-कलायः, सतीनक: (+सातीनः ), हरेणुः (पु), खण्डिकः ॥
१३. 'चना, बूट'के २ नाम है-चणकः, हरिमन्थकः ॥ तदुक्तम्
'न हिर्यवो मसूरो गोधूमो मुग्दमाषतिलचणकाः । अणवः प्रियङ्गुकोद्रवमयुच्छकाः शालिराटक्यः । किञ्च कलायकलग्यौ शणश्च सप्तदश धान्यानि ॥” इति ।
