Page Text
________________
જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ
૪૪૦. પાણિનિનું વ્યાકરણ સમજવા માટે ગુજરાતના ભટ્ટિ કવિએ શ્રીધરનરેશની વલભીમાં રહીને ભટ્ટિકાવ્ય રચેલું છે. એટલે એ કાવ્ય ગૂજરાતનું છે. પણ એમાં વ્યાકરણગત ઉદાહરણોને ક્રમ નથી તેમ એમાં કોઇ તાત્કાલિક ઐતિહાસિક વૃત્તાંતને નથી વર્ણવેલો, એથી એ ગૂજરાતના કાવ્યનું મહત્ત્વ બીજી અનેક રીતે હોવા છતાં વ્યાકરણ અને ઇતિહાસ એ બંનેની દૃષ્ટિએ આ. હેમચંદ્રનું ચાશ્રય અસાધારણ છે.'
૨૦૮
૪૪૧. એમ પણ કહેવાય છે કે એક જ શ્લોક સાતને લાગુ પડે એવું સમસંધાનમહાકાવ્ય પણ આ. હેમચંદ્રે રચેલું હતું પણ તે ઉપલબ્ધ નથી.
૪૪૨. ચાર કોષગ્રંથો રચ્યા છે. પ્રથમકોષનું નામ અભિધાનચિંતામણિ નામમાલા છે. તેના છ કાંડ છે. તે કોષ અમરકોશ માફકનો છે, પરન્તુ તેમાં શબ્દસંખ્યા અમર કરતાં દોઢી હશે. તેના પર પોતે જ દશ હજાર શ્લોકની વિસ્તૃત ટીકા રચી છે. બીજા કોષનું નામ ‘હેમ અનેકાર્થ સંગ્રહ, (કી. ૨, ૧૫) છે કે જેમાં ૭ કાંડમાં વિશ્વકોષ નામના કોશની પેઠે એકેક શબ્દોના કેટલા બધા અર્થો થાય છે તે જણાવ્યું છે. એના પર પણ પાછી છ હજાર શ્લોકની સ્વોપજ્ઞ ટીકા છે. ત્રીજો કોશ દેશી નામમાલા-દેશી શબ્દસંગ્રહ (પ્ર. મું. સં. સીરીઝસં.બેચરદાસ પ્ર.યુનિ. ગ્રં.}) છે. તે દેશી શબ્દોનો કોશ છે સામાન્ય રીતે જે સંસ્કૃત નહિ, અને તેમાંથી ઉદ્ભવેલ નહીં તે ‘દેશી’ શબ્દ. તે ૮ વર્ગમાં છે તે પર સ્વરચિત ત્રણ હજાર શ્લોકપ્રમાણની રત્નાવલિ નામની ટીકા છે. આમાં ધનપાલના પ્રાકૃતલક્ષ્યનો પણ ઉપયોગ કર્યો છે. ઉપરના પ્રાકૃત વ્યાકરણની પેઠે આ કોષ પણ આપણી ગૂર્જર ભાષા તેમજ અન્ય દેશી-ભાષા માટે અતિ ઉપયોગી-આવશ્યક છે અને ભાષાશાસ્ત્રના ઇતિહાસમાં અતિ મહત્ત્વનો છે. ચોથા કોષનું નામ ‘નિઘંટુ શેષ' છે-તેમાં વનસ્પતિનાં નામો, ભેદો જણાવ્યાં છે જે વૈદકશાસ્ત્રમાં ઉપયોગી છે. આ કોશોનો ઉપયોગ પછીના ગ્રંથકારોએ ‘ત્તિ તેમ:' એમ કહીને બહુ કર્યો છે.{નિઘંટુશેષ શ્રીવલ્લભગણિ ટીકા સાથે સં. પુણ્યવિ. મ.લા.દ.વિ.}
૪૪૩. અલંકાર માટે કાવ્યાનુશાસન નામનો ગહન ગ્રંથ પણ શબ્દાનુશાસન પછી તેમણે રચ્યો છે. એની રચના સુપ્રસિદ્ધ કાવ્ય-પ્રકાશના જેવી છે. સાહિત્યશાસ્ત્રનાં અંગોનું વિવેચન માર્મિકતાથી કરેલું છે. પ્રથમ મૂળ સંક્ષિપ્ત સૂત્રો છે-તેના પર અલંકારચૂડામણિ નામની અતિ પરિષ્કૃત ટીકા-વ્યાખ્યા છે, અને તેના પર વિવેક નામનું સૂક્ષ્મભાવપ્રદર્શક ટિપ્પણ-વિવરણ પણ પોતે જ કરેલું છે. આ બંનેમાં મૂલની દરેક બાબતોનું સ્પષ્ટીકરણ, લંબાણથી સમજાવી ઉદાહરણોથી પૂરતું કરવામાં આવ્યું છે. આ ગ્રંથમાં વ્યંજનાશક્તિ વગેરે સ્થળોમાં ભિન્ન ભિન્ન કેટલાએક ગ્રંથકારોની અને શાન્તરસને રસ તરીકે ન માનનારાઓની ઝાટકણી પણ બારીક દૃષ્ટિથી સચોટ પુરાવા સાથે કરવામાં આવેલી છે. સાહિત્યશાસ્ત્રમાં પણ તેમનું પાંડિત્ય કેટલી કક્ષાએ પહોંચ્યું હતું તે આ ગ્રંથનું પર્યાલોચન કરવાથી જણાશે. તેમાં પણ શબ્દાનુશાસનમાં છે તેમ ૮ અધ્યાય છે ઃ ૧ લો પ્રસ્તાવનારૂપે છે. પ્રયોજન, કાવ્યકારણ પ્રતિભા, તેના ભેદ, અને તેના સંસ્કાર નામે વ્યુત્પત્તિ, અભ્યાસ અને શિક્ષા, કાવ્યનું સ્વરૂપ નામે દોષરહિત, ગુણ-અલંકારસહિત શબ્દ અને અર્થ; તે ગુણ, દોષ, અલંકારનાં લક્ષણ, રસોપકારપ્રકાર, શબ્દાર્થનું સ્વરૂપ નામે મુખ્ય-ગૌણ-લક્ષ્ય-વ્યંગ્યના ભેદથી મુખ્ય ગૌણલક્ષકભંજક તે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002175 |
| Book Title | Jain Sahityano Sankshipta Itihas |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Mohanlal Dalichand Desai |
| Publisher | Omkar Gyanmandir Surat |
| Publication Year | 2006 |
| Total Pages | 802 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati, History, & Literature |
| File Size | 20 MB |