________________
૮૩
પારા ૧૭૧ થી ૧૭૨ સિદ્ધસેન દિવાકરજીનો સમય મહાકવિ હોઈને પ્રાકૃત જેવી સરલ અને સાધારણ ભાષામાં શું કામ લખત ? એટલે સિદ્ધસેન જૈનસમાજમાં સંસ્કૃત ભાષાના વિશિષ્ટ લેખક અને પ્રચારક હતા.૦૭
પ્રભાવક ચરિતમાંના વૃદ્ધવાદસૂરિના પ્રબંધ પરથી મુનિશ્રી કલ્યાણવિજય તે સૂરિના શિષ્ય સિદ્ધસેન દિવાકરનો સમય વિચારતાં જણાવે છે કે “વૃદ્ધવાદી પ્રસિદ્ધ અનુયોગધર આર્ય અન્ટિલના શિષ્ય હોવાનું પ્રબંધકારે લખ્યું છે, અને તે અદિલાચાર્યનો યુગપ્રધાનત્વ-સમય અમારી ગણના પ્રમાણે વીર સંવત્ ૮૨૭ થી ૮૪૦ (વિ. સં. ૩૫૭ થી ૩૭૦) સુધીમાં આવે છે. તે દરમ્યાન વૃદ્ધવાદીની દીક્ષા થઈ માનીએ તો તેમના શિષ્ય સિદ્ધસેનનો સમય વિ. ચોથા સૈકાના અંતિમ ચરણ અને પાંચમાના પૂર્વાર્ધમાં આવે; વળી સિદ્ધસેન ચોથી પાંચમી સદી પછીના તો ન જ હોઈ શકે કારણ કે તેમના “યુગપદુપયોગદ્વય વાદ”નું જૈન આગમોની પ્રાચીન ચૂર્ણિઓમાં નિરાકરણ છે, અને વિક્રમની સાતમી સદીના ટીકા ગ્રંથ નિશીથ ચૂર્ણિમાં એમનો “સિદ્ધસેણ ખમાસમણ-સિદ્ધસેણાયરિય” એ નામથી આઠ દશ સ્થળે ઉલ્લેખો છે કે જે ઉલ્લેખો પરથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે એમણે નિશીથસૂત્ર પર ભાષ્ય અથવા તે જાતના ગાથાબદ્ધ વિવરણ ગ્રંથની રચના કરી હતી, અને નિશીથ ચૂર્ણિમાં આ. સિદ્ધસેને યોનિપ્રાભૃતના પ્રયોગથી ઘોડા બનાવ્યાનો પણ ઉલ્લેખ છે. આથી સિદ્ધસેન દિવાકરનો સત્તાસમય ચોથા અને પાંચમાં સૈકામાં મૂકવાનું યુક્તિયુક્ત છે. આવી પરિસ્થિતિમાં તેમને પ્રસિદ્ધ સંવત્સર પ્રવર્તક વિક્રમાદિત્યના નહિ પણ ગુપ્તવંશી રાજા દ્વિતીય ચંદ્રગુપ્તના સહવાસી માની લઈએ તો હરકત જેવું નથી, કેમકે આ રાજા પણ ઘણો પ્રસિદ્ધ અને વિક્રમાદિત્ય-આવી ઉપાધિ ધારણ કરનારો હતો. વિશેષમાં મુનિશ્રી જણાવે છે કે નિશીથ ચૂર્ણિના ઉલ્લેખો પ્રમાણે આ. સિદ્ધસેને જૈન આગમો ઉપર પણ ટીકા ભાષ્ય વગેરે લખ્યાં હશે, પણ આજે તે ક્યાંઈ પણ અસ્તિત્વ ધરાવતાં નથી. (પ્ર. ચ. પ્રસ્તાવના).
૧૦૭. આ પ્રકરણ મુખ્યત્વે શ્રી જિનવિજયજીનો હિંદી લેખ “
સિક્સેન ઔર સામન્તભદ્ર' પરથી (જૈન સા. સંશોધક ખંડ ૧ અંક ૧.) લીધેલ છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
