________________
જૈન તત્ત્વજ્ઞાન
૧૯૫
ઋણુવા માંડેલા. એમનુ' ચિ'તન અનેક રીતે વિકાસ પામ્યું, જે પાશ્ચાત્ય તત્ત્વજ્ઞાનમાં ખાસ મહત્ત્વના ભાગ શકે છે. આર્યાવર્તીના વિચારકાએ તા ગ્રીક ચિંતા પહેલાં હજારા વર્ષો અગાઉથી આ પ્રશ્નોના ઉત્તર મેળવવા વિવિધ પ્રયત્ના કરેલા, જેના પ્રતિહાસ આપણી સામે સ્પષ્ટ છે. ઉત્તરાનું સક્ષિપ્ત વર્ગીકરણ
આ વિચારકાએ એક એક પ્રશ્ન પરત્વે આપેલા જુદા જુદા ઉત્તરા અને તે વિશે પણ મતભેદની શાખાએ અપાર છે, પણ સામાન્ય રીતે આપણે ટૂંકમાં એ ઉત્તરાનું વર્ગીકરણ કરીએ તે આ પ્રમાણે કરી શકાય :
૧)એક વિચારપ્રવાહ એવેા શરૂ થયે કે તે ખાદ્ય વિશ્વને જન્ય માનતા, પણ તે વિશ્વ કાઈ કારણમાંથી તદ્દન નવું જ— —પહેલાં ન હોય તેવુ થયાની ના પાડતા અને એમ કહેતા કે જેમ દૂધમાં માખણ છૂપું રહેલું હાય છે અને કયારેક માત્ર આવિર્ભાવ પામે છે, તેમ આ બધું સ્થળ વિશ્વ કાઈ સૂક્ષ્મ કારણમાંથી માત્ર આવિર્ભાવ પામ્યે જાય છે અને એ મૂળ કારણ તે સ્વત:સિદ્ધે અનાદિ છે.
ખીજો વિચારપ્રવાહ એમ માનતા કે આ ખાદ્ય વિશ્વ કાઈ એક કારણથી જન્મતું નથી. તેનાં સ્વભાવથી ભિન્ન ભિન્ન એવાં અનેક કારણા છે અને એ કારણેામાં પણ વિશ્વ દૂધમાં માખણની પેઠે પું રહેલું ન હતું, પરંતુ જેમ જુદા જુદા લાકડાના ટુકડા મળવાથી એક નવી જ ગાડી તૈયાર થાય છે તેમ તે ભિન્ન ભિન્ન જાતનાં મૂળ કારણાનાં સંશ્લેષણ વિશ્લેષણમાંથી આ ખાદ્ય વિશ્વ તદ્દન નવું જ ઉત્પન્ન થાય છે. પહેલા પરિણામવાદી અને ખીજો કાર્યવાદી ઃ એ બન્ને વિચારપ્રવાહે ખાદ્ય વિશ્વના આવિર્ભાવ ઉત્પત્તિની બાબતમાં મતભેદ ધરાવવા છતાં આંતરિક વિશ્વના સ્વરૂપની બાબતમાં સામાન્ય રીતે એકમત હતા. બન્ને એમ માનતા કે અહં નામનું આત્મતત્ત્વ અનાદિ છે. નથી તે કાઈનું પરિણામ કે નથી તે કાઈ કારણમાંથી ઉત્પન્ન
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
