________________
ઉપમિતિ ભવપ્રપંચ કથા. [ પ્રસ્તાવ ૧ આ ( ઉપમિતિ ભવપ્રપંચ કથા) શુદ્ધ ધર્મકથા જ છે, પણ કે કઈ જગેએ તે સંકીર્ણ રૂપ લે છે ત્યાં ત્યાં તે ધર્મકથાના ગુણની અપેક્ષા રાખે છે એમ સમજવું.
સંસ્કૃત અને પ્રાકત બન્ને ભાષાઓ પ્રાધાન્યને યોગ્ય છે. તેમાં
પણ દુર્વિદગ્ધ મનુનાં હૃદયમાં સંસ્કૃત ભાષા ભાષાવિચા- તરફ વલણ વધારે હોય છે. પ્રાકૃત ભાષા જે કે રણ.
બાળજીવોને સુંદર બાધ કરનારી અને કાનને સુંદર
લાગે તેવી છે, છતાં દુર્વિદગ્ધ પ્રાણુઓને તે (પ્રાકૃત) ભાષા તેવી લાગતી નથી. ઉપાય જે વિદ્યમાન હોય તો સર્વનાં મનનું રંજન કરવું પડ્યું છે તેટલા માટે તેઓની ખાતર આ કથા સંસ્કૃત ભાષામાં રચવામાં આવી છે. અહીં સંસ્કૃત ભાષા વાપરવામાં આવી છે. પણ તે મેટાં મોટાં વાક્યો અને અપ્રસિદ્ધ અર્થથી અતિગૂઢ અર્થવાળી નથી અને તેથી તે સર્વ પ્રાણીઓને ઉપયોગી થાય તેવી (કપ્રિય) છે.
કથા શરીર આ કથાના નામથી જ પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું
છે. આ કથાનું નામ ઉપમિતિ ભવપ્રપંચો કથા છે કથાશરીર. તેને એવો આશય છે કે કઈ પ્રકારના ન્હાનાએ
કરીને આ સંસાર (ભાવ)નો વિસ્તાર (પ્રપંચ) બતાવવો એટલે કે કઈક હકીકત દ્વારા આ સંસારનો વિસ્તાર કેવો છે, કેમ થાય છે અને કેવી રીતે થાય છે તેનું ઉપમાન થઈ શકે તેવી સવે હકીકત શ્રોતા સમક્ષ રજુ કરવી. આ સંસારનો પ્રપંચ-
વિસ્તાર જો કે દરરેજના અનુભવને વિષય છે, સર્વ પ્રાણીઓ તેને અનુભવે છે તોપણ જાણે તે પરોક્ષ હોય, જાણે તેની સામે પિતાને કોઈ સંબંધ ન હોય તેવું લાગે છે અને તેટલા માટે તેના પર વિસ્તારથી વર્ણન કરવાની અને તેના સંબંધમાં વ્યાખ્યાન કરવાની જરૂર લાગે છે. કેઈ પણ પ્રકારની ભ્રાન્તિ કે ગેરસમજુતી ન થાય અને યાદશક્તિ-સ્મૃતિરૂપ બીજ તાજું રહે તેટલા માટે આ કથાના નામને અર્થ વિચારી
૧ અધચરા, પંડિતો . ભાષાપાંડિત્યનું અભિમાન કરનારા પર આ આક્ષેપ હોય તેમ જણાય છે. સિદ્ધાર્ષ ગણિના સમયમાં ભાષા સંબંધી જૈન વિચાર કેવો હતો તે બતાવવા માટે આ પેરેગ્રાફ ઉપયોગી છે. આના સંબંધમાં જુઓ ઉપદુધાત.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
