Page Text
________________
મીમાંસક-લોકાયતમત
વળી, પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ અને વાયુ આ ચાર ભૂતો જ તત્ત્વો છે. પૃથ્વી સૌનો આધાર છે. ચાર્વાકોના મતે ઈન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષ જ એકમાત્ર પ્રમાણ છે. (૮૩).
12. વ્યા–વિ' રૂપ્યુષ્ય પૃથ્વી પૂજ, નત્નમ્ માપ:, તેનો वह्निः, वायुः पवनः, भूतचतुष्टयम् । एतानि भूतानि चत्वारि आधारो भूमिरेतेषां भूतानामाधारोऽधिकरणं भूमिः पृथ्वी । 'चैतन्यभूमिरेतेषाम्' इति पाठेतु चतुष्टयं किंविशिष्टं चैतन्यभूमिः चैतन्योत्पत्तिस्थानम्, भूतानि संभूयैकं चैतन्यं जनयन्तीत्यर्थः । एतेषां चार्वाकाणां मते 'प्रमाणभूमिरेतेषाम्' इति पाठान्तरे तु भूतचतुष्टयं प्रमाणभूमिः प्रमाणगोचरस्तात्त्विक एतेषां मते । मानं तु प्रमाणं पुनरक्षजमेव प्रत्यक्षमेवैकं न पुनरनुमानादिकं प्रमाणम् । हिशब्दोऽत्र विशेषणार्थो वर्तते । विशेषः पुनश्चार्वाकैर्लोकयात्रानिर्वाहणप्रवणं धूमाद्यनुमानमिष्यते वचन न पुनः स्वर्गादृष्टादिप्रसाधकमलौकिकमनुमानमिति દરૂપ
12. શ્લોકવ્યાખ્યા- “ગ્નિ' શબ્દ અભ્યશ્ચર્થક છે અર્થાત “અને વળી અર્થમાં પ્રયુક્ત છે. પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ અને વાયુ આ ચાર ભૂતો જ તત્ત્વો છે. પૃથ્વી આ ભૂતોનો આધાર છે. “વૈતન્યભૂમિરેકામ' એવો પાઠ પણ મળે છે. આ પાઠ અનુસાર આ અર્થ થાય છે – ચાર્વાકોના મતમાં આ ચાર ભૂતો ચૈતન્યની ભૂમિ છે અર્થાત્ ઉત્પત્તિસ્થાન છે. આ ચાર ભૂતોનું સંયોજન થતાં તેમનામાં ચૈતન્ય ઉત્પન્ન થાય છે. બીજા શબ્દોમાં ચાર ભૂતો મળીને એક ચૈતન્યને ઉત્પન્ન કરે છે. “પ્રમાણભૂતેષામ એવો પાઠ પણ મળે છે. આ પાઠ અનુસાર આ અર્થ થાય છે – ચાર્વાકોના મતમાં આ ચાર ભૂતો જ પ્રમાણભૂમિ છે અર્થાત્ પ્રમાણનો વિષય છે, પ્રમેય છે, તાત્ત્વિક છે. ચાર્વાકો ઈન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષને જ એકમાત્ર પ્રમાણ માને છે, અનુમાન આદિને પ્રમાણ માનતા નથી. “દિ' શબ્દ વિશેષ વાતને સૂચવે છે. વિશેષ વાત આ છે – ચાર્વાકો વ્યવહારના નિર્વાહ માટે ધૂમ આદિથી અગ્નિ આદિ લૌકિક પદાર્થોનાં અનુમાનને તો પ્રમાણ તરીકે સ્વીકારી પણ લે છે પરંતુ સ્વર્ગ આદિ અતીન્દ્રિય અલૌકિક પદાર્થોના અનુમાનો તો સઘળાં સર્વથા વ્યભિચારી અને અપ્રમાણ છે એમ માને છે. (૮૩).
13. ૩થ મૂતરતુષ્ટથીમવા દે ચૈતન્યોત્પત્તિઃ શૃં પ્રતીયતાત્ | इत्याशङ्क्याह
पृथ्व्यादिभूतसंहत्या तथा देहपरीणतेः । मदशक्तिः सुराङ्गेम्यो यद्वत्तद्वच्चिदात्मनि ॥८४॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |