________________
૬૬ ૨
તર્કરહસ્યદીપિકા न चावस्तुन एते स्युर्भेदास्तेनास्य वस्तुता । कार्यादीनामभावः को भावो यः कारणादिना ॥३॥ वस्तु(स्त्व)संकरसिद्धिश्च तत्प्रामाण्यं समाश्रिता । क्षीरे दध्यादि यन्नास्ति प्रागभावः स उच्यते ॥४॥ नास्तिता पयसो दनि प्रध्वंसाभावलक्षणम् । गवि योऽश्वाद्यभावस्तु सोऽन्योन्याभाव उच्यते ॥५॥ शिरसोऽवयवा निम्ना वृद्धिकाठिन्यवर्जिताः । शशशृङ्गादिरूपेण सोऽत्यन्ताभाव उच्यते ॥६॥"
[मी० श्लो० अभाव० श्लो० २-९] . यदि चैतद्व्यवस्थापकमभावाख्यं प्रमाणं न भवेत् तदा प्रतिनियतवस्तुव्यवस्था दूरोत्सारितैव स्यात् ।
"क्षीरे दधि भवेदेवं दध्नि क्षीरं घटे पटः । शशे शृङ्गं पृथिव्यादौ चैतन्यं मूर्तिरात्मनि ॥७॥ अप्सु गन्धो रसश्चाचाग्नौ वायौ रूपेण तौ सह । व्योम्नि संस्पर्शिता ते च न चेदस्य प्रमाणता ॥८॥"
[मी० श्लो० अभाव० श्लो० ५-६] इति । 38. અભાવપ્રમાણનો વિષયભૂત અભાવ પદાર્થ વસ્તુરૂપ છે તથા તેના ચાર પ્રકાર છે – પ્રાગભાવ, પ્રધ્વસાભાવ, અન્યોન્યાભાવ અને અત્યન્તાભાવ. જો આ ચાર અભાવ ન હોય તો જગતમાં કાર્ય, કારણ આદિ વ્યવહારનો અને ઘટ, પટ, જીવ, અજીવ આદિની પ્રતિનિયત અર્થાત્ નિશ્ચિત વ્યવસ્થાનો લોપ થઈ જાય અને પરિણામે સમસ્ત લોકવ્યવહાર નષ્ટ થઈ જાય. આ સમસ્ત કાર્ય, કારણ આદિ વ્યવહાર સર્વલોકપ્રસિદ્ધ છે, તેનો લોપ થતાં વસ્તુમાત્રનો અભાવ થઈ જાય, કહ્યું પણ છે કે – જો પ્રાગભાવ આદિ ભેદે અભાવના ચાર ભેદો ન હોય તો જગતમાં “આ કાર્ય છે'. આ કારણ છે” ઈત્યાદિ વ્યવહાર અસંભવ બની જાય. કાર્યનો પ્રાગભાવ જ કારણ છે અને પ્રાગભાવનો પ્રધ્વંસ જ કાર્ય છે. જો પ્રાગભાવ અને પ્રધ્વસાભાવ ન હોય તો કારણ-કાર્યનો વ્યવહાર શેના બળ ઉપર, શેના આધારે, કરાય ? અથવા, અભાવ
www.jainelibrary.org
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
