Page Text
________________
મીમાંસક-લોકાયતમત
૬૫૩
शाब्दं प्रमाणम् । शब्दादप्रत्यक्षे वस्तुनि यज्ज्ञानमुदेति तच्छाब्दमित्यर्थः । अत्र मते शब्दस्येदं स्वरूपं प्ररूप्यते । नित्या आकाशवत्सर्वगताश्च वर्णाः । तेच ताल्वोष्ठादिभिरभिव्यज्यन्ते न पुनरुत्पाद्यन्ते । विशिष्टानुपूर्वीका वर्णाः शब्दः । सोऽपि नित्यः । नित्यः शब्दार्थयोर्वाच्यवाचकसंबन्ध इति ।
24. सोडव्याच्या - शाश्वत खेटले नित्य. अपौरुषेय होवाथी वेह नित्य छे. નિત્ય વેદથી ઉત્પન્ન થનારું જ્ઞાન શાબ્દ છે. અર્થાત્ નિત્ય વેદનાં વચનોથી થનારું જ્ઞાન शाब्द प्रमाण छे. शाजरभाष्यमां शाब्धनुं सक्षए। जाछे - " शब्दज्ञानादसन्निकृष्टेऽर्थे बुद्धिः शाब्दम्” [शाजरभाष्य, १.१.५. ] अर्थात् शब्दज्ञानथी असनिष्ट (परोक्ष ) અર્થનું જે જ્ઞાન થાય છે તે શાબ્દ છે. ‘ આ શબ્દ આ અર્થનો વાચક છે’ આ સંકેતજ્ઞાનને શબ્દજ્ઞાન કહે છે. આ સંકેતગ્રહણ પછી શબ્દને સાંભળીને અસત્રિકૃષ્ટ અર્થાત્ અપ્રત્યક્ષ (પરોક્ષ) ઘટ, પટ આદિ અર્થનું જે જ્ઞાન થાય છે તેને શાબ્દ પ્રમાણ કહે છે. તાત્પર્ય એ કે શબ્દથી થનારું અપ્રત્યક્ષ વસ્તુવિષયક જ્ઞાન શાબ્દ કહેવાય છે. મીમાંસક મતમાં શબ્દનું સ્વરૂપ આવું વર્ણવાયું છે – વર્ણો આકાશની જેમ નિત્ય અને સર્વગત છે. તાલુ, હોઠ આદિથી આ વર્ણો અભિવ્યક્ત થાય છે અર્થાત્ પ્રકટ થાય છે, ઉત્પન્ન થતા નથી. વિશિષ્ટ આનુપૂર્વીવાળા અર્થાત્ ૨ચનાવાળા વર્ણો જ શબ્દો કહેવાય છે. શબ્દો પણ નિત્ય છે. શબ્દ અને અર્થનો વાચ્યવાચક સંબંધ પણ નિત્ય છે.
25. अथोपमानमाह 'उपमानं तु' इत्यादि । उपमानं पुनः कीर्तितम् तत्किरूपमित्याह 'प्रसिद्धार्थस्य' इत्यादि । प्रसिद्ध उपलब्धोऽर्थो गवादिर्यस्य पुंसः स प्रसिद्धार्थः ज्ञातगवादिपदार्थ इत्यर्थः । तस्य गवयदर्शने साधर्म्याद्गवयगतसादृश्यात्परोक्षे गवि अप्रसिद्धस्य पुरानुपलब्धस्य सादृश्यसाधनं ज्ञानम् । अस्येदं सूत्रं "उपमानमपि सादृश्यादसंनिकृष्टेऽर्थे बुद्धिमुत्पादयति, यथा गवयदर्शनं गोस्मरणस्य " [ शाबरभा० १.१.८ ] इति । गवयसादृश्यादसंनिकृष्टेऽर्थे परोक्षस्य गोः सादृश्ये गोस्मरणस्येति । गवि स्मरणं यस्य पुंसः स गोस्मरणः तस्य गोस्मरणवत इत्यर्थः । शेषं स्पष्टम् । तत्रेदं तात्पर्यम्-येन प्रतिपत्रा गौस्पलब्धो न गवयो न चातिदेशवाक्यं 'गौरिव गवय' इति श्रुतम्, तस्यारण्ये पर्यटतो गवयदर्शने प्रथम उपजायते परोक्षे गवि सादृश्यज्ञानं यदुत्पद्यते 'अनेन सदृशो गौ: ' इति, तदुपमानमिति । तस्य विषयः सादृश्यविशिष्टः परोक्षो गौः, तद्विशिष्टं वा सादृश्यमिति । अस्य चानधिगतार्थाधिगन्तृतया प्रामाण्यमुपपन्नं, यतोऽत्र
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |