Page Text
________________
મીમાંસક-લોકાયતમત
૬૫૧ बहूनामप्यर्थानां संबन्ध इन्द्रियस्य संयोग: क्वचन भवतीति ज्ञापनार्थम् । अत्र जैमिनीयं सूत्रमिदम्- "सत्संप्रयोगे सति पुरुषस्येन्द्रियाणां बुद्धिजन्म तत्प्रत्यक्षम् ।" [ मी० सू० १११।४] इति । व्याख्या-सता विद्यमानेन वस्तुनेन्द्रियाणां संप्रयोगे संबन्थे सति पुनरस्य यो ज्ञानोत्पादः, तत्प्रत्यक्षम्।
20. શ્લોકવ્યાખ્યા– તત્ર ત્યાં) એટલે જૈમિનિમતમાં. શ્લોકમાં છન્દરચનાના અનુરોધથી પ્રત્યક્ષના લક્ષણમાં શબ્દોનો આડાઅવળા ક્રમમાં નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે. પરંતુ વસ્તુતઃ તેમનો ક્રમ આ પ્રમાણે છે – સતાં સંપ્રયોજે સતિ ગાત્મનો ક્ષાખi વૃદ્ધિનન્સ પ્રત્યક્ષ અર્થાત વિદ્યમાન વસ્તુઓનો ઇન્દ્રિયો સાથે સકિર્ષ થતાં આત્માને જન્મતી બુદ્ધિ પ્રત્યક્ષ છે. “ત:' એવો એકવચનમાં પ્રયોગ કરવાથી પણ વર્તમાન વસ્તુઓ સાથે ઈન્દ્રિયોના સકિષનું સૂચન થઈ શકતું હોવા છતાં અર્થાત્ પ્રસ્તુત અર્થ પ્રાપ્ત યા સિદ્ધ થતો હોવા છતાં “સતામ્' એવો બહુવચનનો પ્રયોગ એ વાતને ખાસ સૂચવે છે કે કોઈ કોઈ વાર બહુ અર્થો સાથે પણ ઇન્દ્રિયોનો સંબંધ અર્થાત્ સકિર્ષ યા સંયોગ થાય છે. જૈમિનિનું પ્રત્યક્ષસૂત્ર આ પ્રમાણે છે – “સત્સંપ્રયોને સતિ પુરુષક્રિયા વુદ્ધિનગ્ન તત્ પ્રત્યક્ષદ્' મીમાંસાસુત્ર ૧.૧.૪]. અર્થાત્ વિદ્યમાન વસ્તુ સાથે ઈન્દ્રિયોનો સંબંધ થતાં પુરુષને જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે તે પ્રત્યક્ષ છે.
21. अयमत्र भाव:-यद्विषयं विज्ञानं तेनैवार्थेन संप्रयोगे इन्द्रियाणां प्रत्यक्षम्, प्रत्यक्षाभासं त्वन्यसंप्रयोगजं यथा मरुमरीचिकादिसंप्रयोगजं जलादिज्ञानमिति । अथवा सत्संप्रयोगजत्वं विद्यमानोपलम्भनत्वमुच्यते । तत्र सति-विद्यमाने सम्यक्प्रयोग: अर्थेष्विन्द्रियाणां व्यापारो योग्यता वा, न तु नैयायिकाभ्युपगत एव संयोगादिः । तस्मिन्सति शेषं प्राग्वत् । इतिशब्दः प्रत्यक्षलक्षणसमाप्तिसूचकः ।
21. ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે – જે અર્થનું જ્ઞાન થાય છે તે જ અર્થની સાથે ઇન્દ્રિયોનો સન્નિકર્ષ સંબંધ થતાં પ્રત્યક્ષ થાય છે. અન્ય અર્થ સાથે ઇન્દ્રિયનો સન્નિકર્ષ થતાં અન્ય અર્થનું જે જ્ઞાન થાય તે પ્રત્યક્ષાભાસ છે, જેમ કે રણપ્રદેશમાં રેત અને સૂર્યકિરણો સાથે ચક્ષુનો સન્નિકર્ષ થતાં ઉત્પન્ન થતું જલજ્ઞાન પ્રત્યક્ષાભાસ છે, ભ્રાન્ત પ્રત્યક્ષ છે. અથવા, “સત્સમ્પ્રયોગજ'નો અર્થ છે વિદ્યમાન અર્થની ઉપલબ્ધિ કરાવનાર. સત્ અર્થાત્ વિદ્યમાન અર્થમાં ઇન્દ્રિયોનો સમ્ અર્થાત સમ્યફ પ્રયોગ અર્થાત વ્યાપાર યા યોગ્યતાને સત્સપ્રયોગ કહે છે, અને નહિ કે નૈયાયિક દ્વારા સ્વીકૃત સંયોગ આદિ સન્નિકર્ષને. તેથી લક્ષણ આ પ્રમાણે થશે–ઇન્દ્રિયોનો સત્સંપ્રયોગ થતાં
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |