Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 738

મીમાંસક-લોકાયતમત
૬૪૭ "श्रेयो हि पुरुषप्रीतिः सा द्रव्यगुणकर्मभिः । नोदनालक्षणैः साध्या तस्मादेष्वेव धर्मता ॥१॥"
[मी० श्लो० चोदना सू० श्लो० १९१] "एषामैन्द्रियकत्वेऽपि न तादूप्येण धर्मता । શ્રેયસાધના દોષ નિત્યં ચેતાપ્રતિીય રા” तादूप्येण च धर्मत्वं तस्मान्नेन्द्रियगोचरः ।"
[યોના સૂ૦ ૦ ૨૩-૨૪] રૂતિ (૭
15. જેના દ્વારા જીવ કલ્યાણકારી દ્રવ્ય આદિમાં પ્રેરિત થઈને પ્રવૃત્ત થાય છે તે વેદવચનોથી થનારી પ્રેરણાને નોદના કહે છે. નોટના દ્વારા ધર્મ લક્ષિત અર્થાત જ્ઞાત થાય છે, તેથી ધર્મનું લક્ષણ નોદના કહેવાય છે. ધર્મ અતીન્દ્રિય હોવાના કારણે નોદના અર્થાત્ પ્રવર્તક વેદવચનો દ્વારા જ ધર્મને જાણી શકાય છે, અન્ય પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણોથી જાણી શકાતો નથી કેમ કે પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણો તો વિદ્યમાન પદાર્થોને જાણનારાં છે. ધર્મ તો કર્તવ્યતારૂપ છે અને કર્તવ્યતા ત્રિકાલશુન્ય અર્થરૂપ છે. મીમાંસકોએ પોતે જ કહ્યું છે કે ચોદના (નોદના) ત્રિકાલજૂન્ય શુદ્ધ કાર્યરૂપ (કર્તવ્યરૂપ) અર્થનું જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરે છે. તાત્પર્ય એ કે કર્તવ્યતા શુદ્ધ કાર્યરૂપ છે, તેમાં ભૂત, ભવિષ્યત્ અને વર્તમાન કાળનો કોઈ સંપર્ક હોતો નથી, તેથી તે પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણોનો વિષય બની શકતી નથી, તે તો પ્રવર્તક વેદવાક્યો દ્વારા જ જાણી શકાય છે. હવન, સર્વભૂતદયા, દાન આદિ ક્રિયામાં પ્રવર્તક – પ્રેરણા આપી પ્રવૃત્તિ કરાવનારાં વેદવચનોને મીમાંસકો નોદના કહે છે. તાત્પર્ય એ કે હવન આદિ ક્રિયાઓમાં તથા તે ક્રિયાઓ માટે સામગ્રી એકત્ર કરવામાં જે વેદવાક્યો પ્રેરક હોય તેમને નોદના કહે છે. વેદવચનોની પ્રવર્તકતા દષ્ટાન્તથી દર્શાવવામાં આવે છે. “યથા' શબ્દ ઉદાહરણ દર્શાવવા માટે પ્રયોજાય છે. સ્વર્ગની કામનાવાળો અગ્નિને યજે.” “સ્વ” શબ્દનો અર્થ સ્વર્ગ છે. અગ્નિને યજે અર્થાત્ અગ્નિનું તર્પણ કરે. શ્લોકમાં અક્ષરોની સંખ્યા નિયત હોય છે, તેથી “સ્વ: મોડનિ ચત્' એમ કહી દીધું છે. વાસ્તવિક રૂપે આ કથન ‘નિદોä ગુદયાત્ સ્વામ: – સ્વર્ગની કામનાવાળો અગ્નિહોત્ર યજ્ઞ કરે’ [મૈત્રાયણ્યપનિષદ્ ૬.૩] આ પ્રવર્તક વેદવાક્યનું ઘોતક છે. વેદવચન નિવર્તક પણ હોય છે. અર્થાત્ નોદના પ્રવર્તક અને નિવર્તક એમ બન્ને રૂપની હોય છે. નિવર્તિક નોદનાનાં ઉદાહરણો આ છે– “કોઈ પ્રાણીની હિંસા ન કરે', “હિંસક બને' ઇત્યાદિ.