Page Text
________________
૬૩૦
તર્કરહસ્યદીપિકા વૈશેષિક ચિન્તકો પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન આ બે પ્રમાણો સ્વીકારે છે. આ રીતે અમે વૈશેષિક મતનું સંક્ષેપમાં નિરૂપણ કર્યું. (૬૭) - 50. ચાર–અમીષા વૈપા પ્રાપ વિધા–િિવન્ ૨: पुनरर्थे । कथमित्याह 'प्रत्यक्षं' । तथेति समुच्चये । लिङ्गाज्जातं लैङ्गिकं च। तत्र प्रत्यक्षं द्वेधा, ऐन्द्रियं योगजं च । ऐन्द्रियं-घ्राणरसनचक्षुस्त्वक्श्रोत्रमन:संनिकर्षजमस्मदादीनां प्रत्यक्षम् । तवेधा, निर्विकल्पकं सविकल्पकं च। तत्र वस्तुस्वरूपालोचनमात्रं निर्विकल्पकम् । तच्च न सामान्यमानं गृह्णाति भेदस्यापि प्रतिभासनात्, नापि स्वलक्षणमात्र सामान्याकारस्यापि संवेदनात्, व्यक्त्यन्तरदर्शने प्रतिसंधानाच्च, किन्तु सामान्यं विशेषं चोभयमपि गृह्णाति, परमिदं सामान्यमयं विशेष इत्येवं विविच्य न प्रत्येति, सामान्यविशेषसंबन्धिनोरनुवृत्तिव्यावृत्तिधर्मयोरग्रहणात् । सविकल्पकं तु सामान्यविशेषरूपतां विविच्य प्रत्येति, वस्त्वन्तरैः सममनुवृत्तिव्यावृत्तिधर्मों प्रतिपद्यमानस्यात्मन इन्द्रियद्वारेण तथाभूतप्रतीत्युपपत्तेः ।
50. શ્લોકવ્યાખ્યા– આ વૈશેષિકો પ્રમાણના બે પ્રકારો માને છે. શ્લોકમાં “ચ (અને)' શબ્દ પુનઃના અર્થમાં છે અને ‘તથા” શબ્દ સમુચ્ચના અર્થમાં છે. પ્રત્યક્ષ અને લૈંગિક અર્થાત્ લિંગથી ઉત્પન્ન થતું અનુમાન એ બે પ્રમાણો છે. પ્રત્યક્ષના બે પ્રકાર છેઇન્દ્રિયજ અને યોગજ. આપણને નાક, જીભ, આંખ, ત્વચા, કાન અને મન ઇન્દ્રિયોના સન્નિકર્ષથી ઉત્પન્ન થનારું પ્રત્યક્ષ ઇન્દ્રિયજ છે. ઇન્દ્રિયજ પ્રત્યક્ષ યા ઇન્દ્રિયપ્રત્યક્ષના પણ બે પ્રકાર છે – નિર્વિકલ્પક અને સવિકલ્પક. વસ્તુના સ્વરૂપનું સામાન્યપણે આલોચન કરનારું જ્ઞાન નિર્વિકલ્પક છે. આ કેવળ સામાન્ય યા કેવળ વિશેષમાત્રને વિષય નથી કરતું. તેમાં સામાન્યની જેમ વિશેષનું અર્થાત્ ભેદનું પણ ભાન હોય છે. બીજી વ્યક્તિને જોઈને “આ પેલી જેવી છે' એવા પ્રતિસંધાનથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષમાં સ્વલક્ષણ વિશેષની જેમ સામાન્યનું પણ સંવેદન હોય છે. આમ નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષમાં સામાન્ય અને વિશેષ બન્નેનું ભાન હોવા છતાં પણ “આ સામાન્ય છે અને આ વિશેષ છે” “આ આના સમાન છે, આ આનાથી વિલક્ષણ છેએ રીતનો સામાન્ય અને વિશેષનો પૃથક પૃથક પ્રતિભાસ નથી હોતો. તેમાં સામાન્ય અને વિશેષ સંબંધી અનુવૃત્તિ ધર્મ અને વ્યાવૃત્તિ ધર્મનું ગ્રહણ નથી હોતું. આ જ કારણે નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષમાં “આ ઘડો છે' ઇત્યાદિ શબ્દાત્મક વ્યવહાર નથી હોતો. સવિકલ્પક પ્રત્યક્ષ સામાન્ય અને વિશેષનું પૂરેપુરું પૃથક્કરણ કરે છે. “આ આની સમાન છે, આ આનાથી વિલક્ષણ છે એ રીતે અનુવૃત્તિ ધર્મ અને વ્યાવૃત્તિ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |