Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 720

વૈશેષિકમત
૬ ૨૯ છે' ઇત્યાદિ ઇફેદ આકારનાં જ્ઞાનો ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી દ્રવ્યાદિ પાંચ પદાર્થોથી ભિન્ન છઠ્ઠો પદાર્થ સમવાય છે. તે એક, નિત્ય અને વ્યાપક છે. (૬૬)
[સમવાય સંબંધ છે. સંબંધ તો પોતાના બન્ને સંબંધીઓમાં રહે છે અર્થાત્ તે દ્વિષ્ઠ હોય છે. પરંતુ સમવાય બન્ને સંબંધીઓમાં રહેતો નથી. તે તો બે સંબંધીઓમાંથી જે આધાર હોય તેમાં આધેયની સાથે રહે છે.]
48. तदेवं षट्पदार्थस्वरूपं प्ररूपितम् । संप्रति प्रमाणस्य सामान्यतो लक्षणमाख्यायते । अर्थोपलब्धिहेतुः प्रमाणमिति । अस्यायमर्थ:-अव्यभिचारादिविशेषणविशिष्टार्थोपलब्धिजनिका सामग्री तदेकदेशो वा बोधरूपोऽबोधरूपो वा ज्ञानप्रदीपादिः साधकतमत्वात्प्रमाणम् । एतत्कार्यभूता वा यथोक्तविशेषणविशिष्टार्थोपलब्धिः प्रमाणस्य सामान्यलक्षणं, तया स्वकारणस्य प्रमाणाभासेभ्यो व्यवच्छिद्यमानत्वात् । इन्द्रियजत्वलिङ्गजत्वादिविशेषणविशेषिता सैवोपलब्धिः प्रमाणस्य विशेषलक्षणमिति ।
48. આ પ્રમાણે અમે છ પદાર્થોનું નિરૂપણ કર્યું. હવે અમે પ્રમાણનું સામાન્ય લક્ષણ જણાવીએ છીએ. અર્થોપલબ્ધિ જ કારણથી ઉત્પન્ન થાય તે પ્રમાણ છે. આનો આ અર્થ છે – અવ્યભિચારી આદિ વિશેષણોથી વિશિષ્ટ અર્થોપલબ્ધિને ઉત્પન્ન કરનારી પૂરી સામગ્રી કે તેનો બોધરૂપ કે અબોધરૂપ એક ભાગ સાધકતમ હોવાથી પ્રમાણ છે. આ સામગ્રીમાં બોધરૂપ જ્ઞાન આદિ તથા અબોધરૂપ અચેતન દીપક આદિ સમાવિષ્ટ છે. અથવા, આ સામગ્રીથી ઉત્પન્ન થતી અવ્યભિચારી આદિ યથોક્ત વિશેષણોથી વિશિષ્ટ નિર્દોષ અર્થોપલબ્ધિ જ પ્રમાણનું સામાન્ય લક્ષણ છે, કેમ કે આ નિર્દોષ અર્થોપલબ્ધિ પોતાની કારણભૂત સામગ્રીને પ્રમાણાભાસથી વ્યાવૃત્ત કરે છે. આ જ અર્થોપલબ્ધિ જ્યારે ઇન્દ્રિયોથી ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે અને જ્યારે લિંગથી ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે અનુમાન કહેવાય છે. તાત્પર્ય એ કે આ સામાન્ય અર્થોપલબ્ધિ જ ઇન્દ્રિયજત્વ અને લિંગજત્વ વિશેષણથી વિશિષ્ટ બનીને પ્રત્યક્ષ અને અનુમાનરૂપ પ્રમાણવિશેષોનું લક્ષણ બની જાય છે. 49. મગ પ્રમાણ સંઘ પ્રદप्रमाणं च द्विधामीषां प्रत्यक्षं लैङ्किकं तथा । वैशेषिकमतस्यैष संक्षेपः परिकीर्तितः ॥१७॥ 49. હવે આચાર્ય પ્રમાણની સંખ્યા દર્શાવે છે–