Page Text
________________
વૈશેષિકમત
૬૨૧
.
‘આ દ્રવ્ય છે’ ‘આ દ્રવ્ય છે' એવા એકાકાર જ્ઞાનનું (અનુગત જ્ઞાનનું) કારણ બને છે.ગુણત્વના કારણે સ્પર્શ આદિ ગુણોમાં ‘આ ગુણ છે’ આ ગુણ છે' એવું અનુગતાકાર જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. કર્મત્વના કારણે ઉત્તેપણ આદિ કર્મોમાં ‘આ કર્મ છે,’ ‘આ કર્મ છે’ એવું અનુગતાકાર જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. દ્રવ્યત્વ પોતાના આશ્રયભૂત દ્રવ્યોમાં એકાકાર (અનુગતાકાર) જ્ઞાન ઉત્પન્ન કરવાના કારણે સામાન્ય હોવા છતાં પણ પોતાના આશ્રયભૂત દ્રવ્યોની વિજાતીય ગુણો વગેરેથી વ્યાવૃત્તિમાં પણ કારણ બનતું હોવાથી વિશેષ પણ છે. દ્રવ્યત્વની જેમ જ ગુણત્વ, કર્મત્વ વગેરેની બાબતમાં સમજવું. આમ અપર સામાન્ય સામાન્ય અને વિશેષ બન્ને રૂપ હોવાના કારણે ‘સામાન્યવિશેષ' કહેવાય છે. ભિન્ન ભિન્ન અપેક્ષાએ એક જ સામાન્યમાં સામાન્યરૂપતા તથા વિશેષરૂપતા બન્ને ધર્મો નિર્વિરોધ રહે છે. તેવી જ રીતે પૃથ્વીત્વ, સ્પર્શત્વ, ઉત્સેપણત્વ, ગોત્વ, ઘટત્વ આદિ અપર સામાન્યો પણ સ્વવ્યક્તિઓમાં અનુગતજ્ઞાન તથા વિજાતીય વ્યક્તિઓથી વ્યાવૃત્તજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરવામાં કારણભૂત હોવાથી સામાન્યવિશેષ છે. દ્રવ્ય,ગુણ અને કર્મ આ ત્રણ જ પદાર્થોમાં સમવાયસંબંધથી સત્તા રહેતી હોવાથી તે ત્રણ પદાર્થોને સત્તાયોગના કારણે સત્ માનવામાં આવેલ છે. આકાશ આદિને સત્તાયોગને કારણે સત્ નથી માનવામાં આવ્યા, કેમ કે આકાશ, કાલ અને દિક્ એક એક વ્યક્તિરૂપ હોવાથી તેમનામાં સામાન્ય સંભવતું નથી. તેઓ સત્તાયોગના કારણે સત્ નથી પણ સ્વરૂપથી સત્ છે અર્થાત્ સ્વરૂપસત્ છે. ઉદયનાચાર્યે જાતિનાં (સામાન્યનાં) બાધક કારણો નીચેના શ્લોકમાં દર્શાવ્યા છે – “વ્યક્તિનો અભેદ (એક જ વ્યક્તિનું હોવું), તુલ્યત્વ, સંકર, અનવસ્થા, રૂપહાનિ અને અસમ્બન્ધ આ જાતિબાધક કારણો છે.” [કિરણાવલી, પૃ.૩૩]
-
41. અન્ય વ્યાહ્યા વ્યહેમેન્દ્રઃ । મનેતિ સામાન્યમ્ । આજાશે व्यक्तेरभेदान्न जातित्वम् । पृथिवीत्वे जातौ यदि भूमित्वमुच्यते, तदा तुल्यत्वम् । परमाणुषु जातित्वेऽङ्गीकृते पार्थिवाप्यतैजसवायवीयत्वयोगात्सङ्करः । सामान्ये यदि सामान्यमङ्गीक्रियते, तदा मूलक्षि( क्ष ) तिकारिणी अनवस्थितिः । विशेषेषु यदि सामान्यं स्वीक्रियते, तदा विशेषस्य रूपहानिः । यदि समवाये जातित्वमङ्गीक्रियते, तदा संबन्धाभावः । केन हि संबन्धेन तत्र सत्ता संबध्यते । समवायान्तराभावादिति ।
41. ઉદયનાચાર્યના શ્લોકની વ્યાખ્યા એક જ વ્યક્તિનું હોવું જાતિમાં બાધક છે, કારણ કે સામાન્ય તો અનેક વ્યક્તિઓમાં રહે છે. આકાશ, કાલ અને દિક્ આ ત્રણે
Jain Education International
-
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |