Page Text
________________
૬૧૪
તર્કરહસ્યદીપિકા
ક્ષણિક છે અને તેનું ફળ તો ઘણીવાર જન્માન્તરમાં મળે છે. ક્રિયા ક્ષણિક હોઈ નાશ પામી જાય છે તો તે પોતાનું ફળ જન્માન્તરમાં કેવી રીતે આપી શકે ? આનો ઉકેલ અદૃષ્ટની કલ્પનામાં છે. ક્રિયાના કારણે આત્મામાં અદષ્ટ જન્મે છે, તે ક્રિયા અને તેના ફળ વચ્ચે કડી સમાન છે. ક્રિયાના કારણે જન્મેલું અદૃષ્ટ આત્મામાં રહે છે અને પોતાનું ફળ સુખ યા દુઃખ આત્મામાં જન્માવીને તે પૂરેપૂરું ભોગવાઈ જાય પછી જ નિવૃત્ત થાય છે, ભલી પ્રવૃત્તિને ધર્મ કહેવામાં આવે છે અને તે પ્રવૃત્તિજન્ય અદૃષ્ટને પણ ધર્મ કહેવામાં આવે છે. તેવી જ રીતે બૂરી પ્રવૃત્તિને અધર્મ કહેવામાં આવે છે અને તે પ્રવૃત્તિજન્ય અદૃષ્ટને પણ ધર્મ કહેવામાં આવે છે. ધર્મરૂપ અદૃષ્ટ આત્મામાં સુખ ઉત્પન્ન કરે છે અને અધર્મરૂપ અદૃષ્ટ આત્મામાં દુ:ખ પેદા કરે છે.]
ખરેખર ક્રિયાને (પ્રવૃત્તિને) ધર્મ-અધર્મરૂપ અદૃષ્ટનું કારણ ગણવામાં આવી નથી પરંતુ ઇચ્છા(રાગ)-દ્વેષને જ ધર્મ-અધર્મરૂપ અદૃષ્ટનું કારણ ગણવામાં આવ્યાં છે. ક્રિયા તો શરીર કે મન કરે છે પરંતુ અદૃષ્ટ અને તેનું ફળ આત્મામાં ઉત્પન્ન થાય છે, આવું કેમ ? વૈશેષિકો ઉત્તર આપશે કે ધર્મ કે અધર્મરૂપ અદૃષ્ટની ઉત્પત્તિમાં અમે ક્રિયાને કારણે ગણતા નથી પરંતુ ઇચ્છા-દ્વેષને કારણ ગણીએ છીએ. ઇચ્છા-દ્વેષનિરપેક્ષ ક્રિયા અદૃષ્ટોત્પાદક નથી. અદૃષ્ટનાં ઉત્પાદક ઇચ્છા-દ્વેષનો આશ્રય આત્મા છે, ઇચ્છા-દ્વેષજન્ય ધર્મ-અધર્મરૂપ અદૃષ્ટ પણ આત્મામાં ઉત્પન્ન થાય છે અને ધર્મઅધર્મરૂપ અદૃષ્ટનું ફળ સુખ-દુ:ખ પણ આત્મામાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. વળી, જે આત્મામાં ઇચ્છા-દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય છે તે જ આત્મામાં ઇચ્છા-દ્વેષજન્ય અદૃષ્ટ ઉત્પન્ન થાય છે અને તે જ આત્મામાં તે અદૃષ્ટજન્ય ફળ સુખ કે દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે. ધર્મઅધર્મરૂપ અદૃષ્ટ પણ આત્માના બીજા વિશેષ ગુણોની જેમ જ અયાવદ્રવ્યભાવી અને અવ્યાપ્યવૃત્તિ છે. ધર્મ-અધર્મરૂપ અદૃષ્ટની ઉત્પત્તિમાં આત્મા સમવાયિકારણ છે, આત્મમનઃસંયોગ અસમવાયિકારણ છે અને ઇચ્છા-દ્વેષ નિમિત્તકારણ છે.]
27. प्रयत्न उत्साहः स च सुप्तावस्थायां प्राणापानप्रेरकः प्रबोधकालेऽन्तःकरणस्येन्द्रियान्तरप्राप्तिहेतुर्हिताहितप्राप्तिपरिहारोद्यमः शरीरविधा
रकश्च ।
27. પ્રયત્ન એટલે ઉત્સાહ. તે સુપ્તાવસ્થામાં શ્વાસોચ્છ્વાસનો પ્રેરક છે, જાગ્રત અવસ્થામાં મનનો ભિન્ન ભિન્ન ઇન્દ્રિયો સાથે સંયોગ થવામાં કારણભૂત છે, હિતની પ્રાપ્તિ અને અહિતના ત્યાગરૂપ ઉદ્યમ પણ પ્રયત્ન છે, વળી પ્રયત્ન શરીરનો ધારક પણ
છે.
[પ્રયત્ન પણ આત્માનો વિશેષ ગુણ છે. તે અયાવદ્રવ્યભાવી અને અવ્યાપ્યવૃત્તિ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |