Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 662

જૈનમત
435. न च कार्याद्यनुभवानन्तरभाविना स्मरणेन कार्यकारणभावादिः प्रतिबन्धोऽसंघीयत इति वक्तव्यं अनुभूत एव स्मरणप्रादुर्भावात् । न च प्रतिबन्धः केनचिदनुभूतः, तस्योभयनिष्ठत्वात् । उभयस्य पूर्वापरकालभाविन एकेनाग्रहणादिति न प्रतिबन्धनिश्चयोऽपि ।
435. બૌદ્ધ— કાર્ય અને કારણ યા સાધ્ય અને સાધનના અનુભવથી ઉત્પન્ન થનારા સ્મરણ દ્વારા કાર્ય-કારણભાવ યા અવિનાભાવ આદિ સંબંધોનું જ્ઞાન સારી રીતે બરાબર થઈ શકે છે.
૫૭૧
જૈન– સ્મરણ તો પૂર્વાનુભવ અનુસાર થાય છે. જે પદાર્થનો અનુભવ થયો હોય તે પદાર્થનું જ સ્મરણ થાય.જ્યારે કાર્યકારણભાવ યા અવિનાભાવ સંબંધનો અનુભવ જ નથી થયો ત્યારે તેનું સ્મરણ કેવી રીતે થઈ શકે ? સંબંધ તો બેમાં જ રહે છે. જ્યારે તમારો બૌદ્ધોનો કોઈ પણ જ્ઞાનક્ષણ પૂર્વકાલભાવી અને ઉત્તરકાલભાવી બે પદાર્થોને જાણતો જ નથી ત્યારે તે જ્ઞાનક્ષણ તે બેમાં રહેનારા સંબંધને કેવી રીતે જાણી શકે ? કાર્યકારણભાવ તો ક્રમભાવી કારણ અને કાર્યમાં રહે છે. આપના કોઈ પણ જ્ઞાનક્ષણે ક્રમભાવી કારણ અને કાર્યનું ગ્રહણ કરવું નિતાન્ત અસંભવ છે. તેથી કાર્ય-કારણના સંબંધનું કે અવિનાભાવ સંબંધનું ગ્રહણ આપના એકાન્ત ક્ષણિકવાદમાં સંભવતું નથી. 436. તદેવમેળાન્તપણે પૌરુષ્ત્રાર્થમાળ: સર્વોપ હેતુ: પ્રતિવન્યસ્યાभावादनिश्चयाच्चानैकान्तिक एव भवेत् ।
436. આમ એકાન્ત પક્ષમાં પ્રતિવાદીઓના બધા હેતુ અનૈકાન્તિક છે, કેમ કે તે પક્ષમાં સાધ્ય અને સાધનનો સંબંધ જ ઘટતો નથી અર્થાત્ સંબંધનો અભાવ છે, અને સંબંધનો અભાવ હોઈ સંબંધના નિશ્ચયનો પણ અભાવ છે.
437 एवं च केवलस्य सामान्यस्य विशेषस्य च द्वयोर्वा परस्परविविक्तयोस्तयोर्हेतुत्वाघटनादनुवृत्तव्यावृत्तप्रत्ययनिबन्धनपरस्परसंवलितसामान्यविशेषात्मनो हेतोरनेकान्तात्मनि साध्ये गमकत्वमभ्युपगन्तव्यम् ।
437. આ રીતે હેતુ ન તો કેવલ સામાન્યરૂપ હોઈ શકે કે ન તો કેવલ વિશેષરૂપ કે ન તો પરસ્પર નિરપેક્ષ સ્વતન્ત્ર સામાન્ય અને વિશેષ રૂપ. તેથી પરસ્પર સાપેક્ષ સામાન્ય-વિશેષાત્મક જ હેતુ ઘટે છે, અર્થાત્ હેતુ અનેકાન્તાત્મક જ હોય છે. તેથી અનેકાન્તાત્મક હેતુ અનેકાન્તાત્મક સાધ્યનો અનુમાપક બને છે. પરસ્પર સંવલિત સામાન્ય અને વિશેષ જ અનુગતાકાર અર્થાત્ એકાકાર (સામાન્ય) જ્ઞાન તથા વ્યાવૃત્તાકાર વિલક્ષણ જ્ઞાનનાં કારણો છે.