Page Text
________________
૫૫૮
તર્કરહસ્યદીપિકા
સાધ્ય સાથે જ અવિનાભાવ રાખતો હોવાના કારણે અનેકાન્તનો જ સાધક બની જાય છે. આ રીતે એકાન્તના વિરોધી અનેકાન્તનો અવિનાભાવી હોવાના કારણે અનેકાન્તનો જ સાધક હોવાથી આપે આપેલો દરેક હેતુ વિરુદ્ધ છે.
419. तथासिद्धतापि सर्वसाधनधर्माणामुन्नेया, यतो हेतुः सामान्यं वा भवेत्, विशेषो वा, तदुभयं वा अनुभयं वा । न तावत्सामान्यं हेतु:, तद्धि सकलव्यापि सकलस्वाश्रयव्यापि वा हेतुत्वेनोपादीयमानं प्रत्यक्षसिद्धं वा स्यात्, तदनुमानसिद्धं वा । न तावत्प्रत्यक्षसिद्धम् ; प्रत्यक्षं ह्यक्षानुसारितया प्रवर्तते । अक्षं च नियतदेशादिनैव संनिकृष्यते । अतोऽक्षानुसारि ज्ञानं नियतदेशादावेव प्रवर्तितुमुत्सहते, न सकलकालदेशव्यापिनि ।
419. આ જ રીતે બૌદ્ધાદિ પરવાદીઓએ આપેલા બધા હેતુઓ અસિદ્ધ છે. કહો, આપે આપેલા હેતુ સામાન્યરૂપ છે કે વિશેષરૂપ, કે ઉભયરૂપ કે પછી એ બધાથી વિલક્ષણ અનુભય રૂપ ? જો કહો કે હેતુ સામાન્યરૂપ છે, તો અમે પૂછીએ છીએ કે શું તે સામાન્યરૂપ હેતુ સકલ પદાર્થોમાં રહે છે કે માત્ર સ્વવ્યક્તિઓમાં જ રહે છે ? ભલે જે હો તે, પરંતુ તે સામાન્યરૂપ હેતુ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સિદ્ધ છે કે અનુમાનથી ? તે સામાન્યરૂપ હેતુ પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ તો હોઈ શકે નહિ કેમ કે પ્રત્યક્ષ તો ઇન્દ્રિયોને અધીન છે અને ઇન્દ્રિયોનો સન્નિકર્ષ તો નિયતદેશવર્તી સ્થૂલ વ્યક્તિઓ સુધી જ સીમિત છે. તેથી ઇન્દ્રિયાનુસા૨ી જ્ઞાન નિયતદેશમાં, વર્તમાન કાળમાં અને સ્થૂળ પદાર્થોમાં જ પ્રવૃત્ત થઈ શકે છે. તેનામાં સકલદેશવર્તી તથા સર્વકાલવર્તી બધી વ્યક્તિઓમાં રહેનાર સામાન્યને જાણવાની શક્તિ નથી.
420. अथ नियतदेशस्वरूपाव्यतिरेकात्तन्निश्चये तस्यापि निश्चय इति चेत्; न; नियतदेशस्वरूपाव्यतिरेके नियतदेशतैव स्यात्, न व्यापिता, तन्न व्यापिसामान्यरूपो हेतुः प्रत्यक्षसिद्धः । अनुमानसिद्धतायामनवस्थाराक्षसी दुर्निवारा । अनुमानेन हि लिङ्गग्रहणपूर्वकमेव प्रवर्तमानेन सामान्यं साध्यते लिङ्गं च न विशेषरूपमिष्यते, अननुगमात् । सामान्यरूपं तु लिङ्गमवगतं वानवगतं वा भवेत् । न तावदनवगतं, अनिष्टत्वादतिप्रसङ्गाच्च । अवगतं चेत् तदा तस्यावगमः प्रत्यक्षेणानुमानेन वा । न प्रत्यक्षेण, संनिकृष्टग्राहित्वात्तस्य । नाप्यनुमानेन तस्याप्यनुमानमन्तरेण लिङ्गग्रहणे पुनस्तदेवावर्तते । तथा चानुमानानामानन्त्याद्युगसहस्त्रैरप्येकलिङ्गिग्रहणं न भवेत् । अपि च, अशेषव्यक्त्याधेयस्वरूपं सामान्यं प्रत्यक्षानुमानाभ्यां निश्चीयमानं स्वाधार -
Jain Education International
"
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |