Page Text
________________
જૈનમત
૫૫૭ જ કણાદ, અક્ષપાદ અને બુદ્ધ આદિના કુત્સિત શિષ્યોએ સ્વપક્ષની (એકાન્તની) સિદ્ધિ માટે જેટલા પણ હેતુઓ આપ્યા છે તે બધા જ વિવક્ષાથી અસિદ્ધ, વિરુદ્ધ અને અર્નકાન્તિક છે એમ સમજવું જોઈએ. સૌપ્રથમ તે હેતુઓની વિરુદ્ધતા દેખાડીએ છીએ. જો એક જ હેતુનાં વાસ્તવિક ત્રણ કે પાંચ રૂપો માનવામાં આવતા હોય તો તે અનેકાન્તાત્મક હેતુ એકાન્તની વિરુદ્ધ અનેકાન્તને જ (અનેકાન્તાત્મક વસ્તુને જ) સિદ્ધ કરે. આમ એક જ હેતુને અનેકરૂપ માનવાથી અને તે હેતુ અનેકાન્તનો જ સાધક બનતો હોવાથી વિરુદ્ધ જ બની જાય છે.
બૌદ્ધાદિ– આપ જૈન વારંવાર હેતુને અનેકરૂપ કહી દો છો. વસ્તુતઃ હેતુ અનેકાન્તરૂપ છે જ નહિ. પક્ષધર્મવાળા હેતુનું સપક્ષમાં જ રહેવું એ જ વિપક્ષમાં સર્વતઃ ન રહેવું છે. વિપક્ષવ્યાવૃત્તિ જ સપક્ષસસ્વરૂપ છે. તે હેતુ એકરૂપ જ છે, અનેકરૂપ અર્થાતુ અનેકાન્તાત્મક નથી.
જૈન– ભાવરૂપ અન્વય અને અભાવરૂપ વ્યતિરેકને સર્વથા એક (અભિન્ન) ન માની શકાય. જો તેમને વસ્તુતઃ એક માનવામાં આવે તો બધા હેતુઓ કાં તો કેવલાયી બની જાય કાં તો કેવલવ્યતિરેકી બની જાય અને પરિણામે ન તો ત્રિરૂપ રહે કે ન તો પંચરૂપ રહે અને ત્રિરૂપતા યા પંચરૂપતાના અભાવમાં સાધનાભાસ (હવાભાસ) બની ગયેલા પણ તેઓ સાધ્યના ગમક બની જાય.
4i8. સાથ ન વિપક્ષાસત્ત્વ નષ્ણુપે તે વિસ્તુ સાધ્યસ્તિત્વमेव साध्याभावे नास्तित्वमभिधीयते न तु ततस्तद्भिनमिति चेत्, तदसत् । एवं हि विपक्षासत्त्वस्य तात्त्विकस्याभावाद्धेतोस्रूप्यादि न स्यात् । अथ ततस्तदन्यद्धर्मान्तरं; त`करूपस्यानेकान्तात्मकस्य हेतोस्तथाभूतसाध्याविनाभूतत्वेन निश्चितस्यानेकान्तवस्तुप्रसाधनात्कथं न परोपन्यस्तहेतूनां सर्वेषां विरुद्धता, एकान्तविरुद्धेनानेकान्तेन व्याप्तत्वात् ।
418. બૌદ્ધાદિ–વિપક્ષાસત્ત્વને અમે માનતા જ નથી એવું નથી, પરંતુ સાધ્યના સદ્ભાવમાં હેતુનું હોવું એ જ સાધ્યના અભાવમાં તેનું ન હોવું કહેવાય છે અર્થાત સપક્ષસત્ત્વનું ફલિતરૂપ જ વિપક્ષાસત્ત્વ છે, તેનાથી તે ભિન્ન નથી.
જૈન– આમ કહેવું ખોટું છે. જો વિપક્ષાસત્ત્વ વાસ્તવિક રૂપ ન હોય તો હેતુની ત્રિરૂપતા કે પંચરૂપતા બનશે કેવી રીતે ? જો ત્રિરૂપતાની સિદ્ધિ માટે વિપક્ષાસત્ત્વને સપક્ષસત્ત્વથી અતિરિક્ત રૂપ માનવામાં આવે તો એક જ હેતુ અનાયાસ જ અનેકરૂપ અર્થાત્ અનેકાન્તાત્મક સિદ્ધ થઈ જાય છે. અને આ અનેકાન્તાત્મક હેતુ અનેકાન્તાત્મક
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |