Page Text
________________
પર
તર્કરહસ્યદીપિકા આવા પરામર્શજ્ઞાનના કારણે પર્વત ઉપર અગ્નિ છે' એવી અનુમિતિ જન્મે છે. આ સ્વાર્થનુમાન છે પરંતુ જે અનુમાન બીજા માટે કરવામાં આવે તે પરાર્થાનુમાન કહેવાય છે. તેનાં પાંચ અવયવવાક્યો છે. (૧) પ્રતિજ્ઞા
આ પર્વત અગ્નિવાળો છે. (૨) હેતુ
ધુમાડાના હોવાથી. . (૩) ઉદાહરણ
જ્યાં જ્યાં ધુમાડો હોય છે ત્યાં અગ્નિ હોયછે.
ઉદાહરણાર્થ, રસોડું. (૪) ઉપનય - આ પર્વત અગ્નિવ્યાપ્ય ધુમાડાવાળો છે. (પ) નિગમન
તેથી આ પર્વત અગ્નિવાળો છે. ૨ નૈયાયિકો હેતુનાં (સહેતુનાં) પાંચ રૂપો યા લક્ષણો ગણાવે છે – (૧) પક્ષસત્ત્વ, (૨) સપક્ષસત્ત્વ, (૩) વિપક્ષાસત્ત્વ, (૪) અસત્પતિપક્ષત્વ, (૫) અબાધિતત્વ.
(૩) ઉપમાન એક માણસે ગાયને જોઈ છે પણ ગવયને કદી જોયો નથી. તે જંગલમાં રહેનાર માણસ પાસેથી સાંભળે છે કે ગાયના જેવો (સદશ) ગવય હોય છે. જ્યારે તે જંગલમાં જઈ ગાય જેવા પશુને દેખે છે અર્થાત્ તે પશુમાં ગોસાદશ્યનું પ્રત્યક્ષ કરે છે ત્યારે તેને જ્ઞાન થાય છે કે આ પશુનું નામ “ગવય' છે, આ જ્ઞાન ઉપમિતિ છે. આમ ઉપમિતિનું સ્વરૂપ છે “સંજ્ઞા-સંન્નિસંબંધજ્ઞાન', અર્થાત્ સંજ્ઞા “નવય' શબ્દ અને સંજ્ઞી જંગલમાં જોયેલું પશુ', એ બન્નેના સંબંધનું જ્ઞાન થવું એ જ ઉપમિતિ છે. આ ઉપમિતિનું કારણ (પ્રમાણ) કેટલાકના મતે કેવળ અતિદેશવાક્યસ્મરણ છે જ્યારે કેટલાકના મતે અતિદેશવાક્યસ્મરણસહિત સાદગ્ધપ્રત્યક્ષ છે.
(૪) આગમ યા શબ્દપ્રમાણ આપ્તવાક્ય શબ્દપ્રમાણ છે.*તેના દ્વારા આપણને જ્ઞાન થાય છે. જ્યાં પ્રત્યક્ષ અને અનુમાનની ગતિ નથી તેનું પણ જ્ઞાન શબ્દપ્રમાણ દ્વારા થાય છે. જેણે વસ્તુને જેવી હોય તેવી જ જાણી હોય, તેનો સાક્ષાત્કાર કર્યો હોય અને જે વીતરાગ હોય તેને ૧. ન્યાયભાષ્ય, ૧.૧.૫. ૨. ન્યાયભાષ્ય, ૧.૧.૩૨. ૩. ન્યાયભાષ્યસહિત ન્યાયસૂત્ર ૧.૧.૬ તથા ગાદિત સંસ્કારમૃત્યક્ષ સારૂપ્યપ્રત્યક્ષમુ
માનતા ન્યાયવાર્તિક, ૨.૧.૪૮. ૪. આસોપવેશ: JI ન્યાયસૂત્ર, ૧.૧ .
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |