Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 64

પ્રસ્તાવના
૫૩
આમ કહેવામાં આવે છે. આવી વ્યક્તિનાં વચનથી થનારું જ્ઞાન સંવાદી હોય છે. - ૨. પ્રમેય – જ્ઞાનનો વિષય પ્રમેય કહેવાય છે. તેના બાર પ્રકાર છે – આત્મા, શરીર, ઇન્દ્રિય, અર્થ (પદાર્થ), બુદ્ધિ, મન, પ્રવૃત્તિ, દોષ, પ્રેત્યભાવ (પુનર્જન્મ), ફળ, દુઃખ અને અપવર્ગ (મોક્ષ).
૩. સંશય– સંશય એવું જ્ઞાન છે જે બે વિરુદ્ધ ધર્મો યા વિકલ્પો (કોટિઓ) વચ્ચે દોલાયમાન રહે છે.
૪. પ્રયોજન – જે ઉદ્દેશ્યથી મનુષ્ય કોઈ કાર્યમાં પ્રવૃત્ત થાય તે જ પ્રયોજન
૫. દષ્ટાન્ત- કોઈ વસ્તુ પુરવાર કરવા માટે જેનું ઉદાહરણ દેવામાં આવે તે દષ્ટાંત કહેવાય. જે બાબતમાં વાદી(પક્ષ) અને પ્રતિવાદી(વિપક્ષ) બન્ને એકમત હોય તેને જ ઉદાહરણના રૂપે રજૂ કરી શકાય.
૬. સિદ્ધાન્ત – પ્રામાણિકપણે સ્વીકારેલા અને પ્રમાણસિદ્ધ અર્થને સિદ્ધાન્ત કહે છે. તેના ચાર પ્રકાર છે – સર્વતન્ન, પ્રતિતન્ન, અધિકરણ અને અભ્યપગમ.
૭. અવયવ – પરાર્થનુમાનમાં જેટલા વાક્યોનો પ્રયોગ કરવો પડે છે તે બધાં અવયવો કહેવાય છે.
૮. તર્ક- “સંશયિત બે ધર્મોમાંથી આમાં જ કારણની (હેતુની યા પ્રમાણની) ઉપપત્તિ જણાય છે, આમાં જ પ્રમાણની અનુજ્ઞા હોઈ શકે, આમાં નહિ' એ પ્રકારનું વિશિષ્ટ માનસ જ્ઞાન તર્ક છે. તે પોતે પ્રમાણ નથી કે પ્રમાણફળ તત્ત્વનિશ્ચય પણ નથી પરંતુ તે તો પ્રમાણનું અનુગ્રાહક છે.
૯. નિર્ણય-પક્ષ અને પ્રતિપક્ષ ઉપર વિચાર કરી અર્થનો નિશ્ચય કરવો એ જ નિર્ણય છે.
૧૦. વાદ – કથાના (શાસ્ત્રચર્ચાના) ત્રણ પ્રકાર છે : વાદ, જલ્પ અને વિતંડા. પ્રમાણ અને તર્ક દ્વારા પોતાના પક્ષની સ્થાપના અને પરાક્ષનું ખંડન જે શાસ્ત્રચર્ચામાં હોય તેને વાદ કહેવામાં આવે છે. વાદમાં જીતવાની ઇચ્છા હોર્ટી નથી પરંતુ તત્ત્વનો નિર્ણય કરવાની જ ઈચ્છા હોય છે. એટલે વાદમાં છલ, જાતિ અને નિગ્રહસ્થાનનો પ્રયોગ હોતો નથી.
૧૧. જલ્પ– જલ્પમાં પોતાના પક્ષની સ્થાપના અને પરપક્ષનું ખંડન કરતી વખતે છલ, જાતિ અને નિગ્રહસ્થાનનો આશરો લેવામાં આવે છે. જલ્પમાં જીતવાની ઈચ્છા હોય છે.