Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 617

તર્કરહસ્યદીપિકા पूर्वोक्तदोषावकाशः । न चैवं धर्मस्यापि धर्मान्तरापेक्षया धर्मित्वप्राप्त्यानवस्था, अनाद्यनन्तत्वाद्धर्मधर्मव्यवहारस्य, दिवसरात्रिप्रवाहवत्, बीजाङ्करपौर्वापर्यवत्, अभव्यसंसारवद्वा । एवं नित्यानित्यभेदाभेदादिष्वपि वाच्यम्।
394. શંકા– જો સત્ત્વમાં પણ અન્ય સત્ત્વ આદિની કલ્પના તમે કરશો તો તમારો “ધર્મમાં ધર્મ રહેતો નથી, ધર્મો નિર્મિ હોય છે એ સિદ્ધાન્ત વિરોધ પામશે, નષ્ટ થઈ જશે.
જૈને ઉત્તર- તમે એમ ન કહો. તમે આજ સુધી પણ સ્યાદ્વાદામૃતના રહસ્યને સમજી શક્યા નથી, તે રહસ્ય ગૂઢ છે. વાત એ છે કે જે સત્ત્વ પોતાના આશ્રયરૂપ વસ્તુની અપેક્ષાએ ધર્મ છે તે જ પોતામાં રહેનાર અન્ય ધર્મોની અપેક્ષાએ ધર્મી પણ હોય છે. આ રીતે પ્રત્યેક વસ્તુમાં તેમ જ વવંશમાં ધર્મ અને ધર્મારૂપે અનેકાત્તાત્મકતા છે જ. તેથી સત્વ પણ અન્ય સત્ત્વધર્મની તેમાં કલ્પના કરવાથી ધર્મીરૂપ બની જાય છે અને બીજો સત્ત્વધર્મ ધર્મ રહે છે, આ રીતે જે ધર્મ હતો તે જ ધર્મી બની શકે છે તથા જે ધર્મી છે તે જ ધર્મ પણ બની શકે છે. જે સમયે સત્ત્વમાં અન્ય કોઈ ધર્મ રહે છે તે સમયે તે ધર્મરૂપ ન હોતાં ધર્મારૂપ બની જાય છે. એમાં કોઈ દોષ નથી. સત્ત્વધર્મને અન્ય કોઈ ધર્મની અપેક્ષાએ ધર્મી માનવાથી અનવસ્થા દોષ આવી જશે એવી શંકા પણ ન કરવી જોઈએ, કેમ કે જેવી રીતે દિવસ પછી રાત તથા રાત પછી દિવસ અનન્તકાળ સુધી બરાબર થતા જ રહે છે અથવા જેવી રીતે બીજમાંથી અંકુર અને અંકુરમાંથી વળી પાછું બીજ એ પ્રમાણે પરંપરા અનન્તકાળ સુધી ચાલ્યા જ કરે છે અથવા જેવી રીતે અભવ્ય જીવનો સંસારમાં એક પર્યાય પછી બીજો પર્યાય ક્રમશ: અનન્તકાળ સુધી થતો જ રહે છે તેવી જ રીતે અનાદિકાળથી અનન્તકાળ સુધી ધર્મધર્મીવ્યવહારની પરંપરા ચાલ્યા જ કરે છે. જે જ્ઞાન જીવનો ધર્મ છે તે જ પોતામાં રહેનાર સર્વધર્મની અપેક્ષાએ ધર્મી છે. જ્ઞાનની અપેક્ષાએ સત્ત્વ ધર્મ હોઈને પણ પ્રમેયત્વની અપેક્ષાએ ધર્મી પણ છે. આ રીતે ધર્મ-ધર્મીભાવ અનાદિ-અનન્ત છે. વળી આ જ રીતે નિત્ય-અનિત્ય, ભેદ-અભેદ આદિ ધર્મોની વ્યવસ્થા વિચારી લેવી.
_395. તથા વૈધિરથમથ, નિર્વાધ્યક્ષનુ સર્વસત્ત્વयोरेकाधिकरणत्वेन प्रतिभासनात् । न खलु तथाप्रतिभासमानयोर्वैयधिकरण्यं, एकत्र फले रूपरसयोरपि तत्प्रसङ्गात् ।
395. અનેકાન્તમાં તમે જે વૈયધિકરણ્યનો (ભિન્ન આધારોમાં રહેવાનો) દોષ આપ્યો છે તે સાવ ખોટો છે, કેમ કે નિબંધ પ્રત્યક્ષથી એક જ વસ્તુમાં સત્ત્વ અને