Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 56

પ્રસ્તાવના
૪૫
પ્રધ્યાપકોએ અને વિદ્યાર્થીઓએ તેને અવશ્ય વાંચવો જોઈએ. (૯) સાંખ્યદર્શન
સાંખ્ય મૂળ બે તત્ત્વોમાં માને છે – પ્રકૃતિ અને પુરુષ. પ્રકૃતિ જડ છે. તે ત્રિગુણાત્મક છે. સત્ત્વ, રજસ અને તમસ એ ત્રણ ગુણો દ્રવ્યરૂપ છે. તે ગુણો પ્રકૃતિના આરંભક યા ઉત્પાદક નથી પણ સ્વભાવભૂત છે. આ ગુણો અનુક્રમે સુખાત્મક, દુઃખાત્મક અને મોહાત્મક છે. વળી, સત્ત્વના ધર્મો પ્રકાશ અને લઘુતા છે, રજસ્ ક્રિયાશીલ છે અને તમસ અવરોધક અને ગુરુતાયુક્ત છે. પ્રકૃતિ પ્રતિક્ષણ પરિણામ છે. તે એક છે અને નિત્ય છે. સમગ્ર સૃષ્ટિ પ્રકૃતિના પરિણામરૂપ છે. પ્રકૃતિમાંથી સૌપ્રથમ બુદ્ધિ(મહત્)નો આવિર્ભાવ થાય છે, બુદ્ધિમાંથી અહંકાર આવિર્ભાવ પામે છે, અહંકારમાંથી અગિયાર ઇન્દ્રિયો (પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો, પાંચ કર્મેન્દ્રિયો અને મન) તથા પાંચ તન્માત્રો (રૂપતન્માત્ર, રસતન્માત્ર આદિ) આવિર્ભાવ પામે છે, અને છેવટે પાંચ તત્પાત્રોમાંથી પાંચ મહાભૂતો આર્વિભાવ પામે છે. આ બધાં તત્ત્વો પ્રકૃતિમાંથી ક્રમશઃ આવિર્ભાવ પામે છે, તદ્દન નવાં ઉત્પન્ન થતાં નથી અર્થાત્ ઉત્પત્તિ પહેલાં પણ તેમનું અવ્યક્ત અસ્તિત્વ તેમનાં કારણમાં હોય છે જ. આમ સાંખ્યો સત્કાર્યવાદી છે. * પુરુષ ચેતન છે. તે સર્વથા અપરિણામી છે. તેનો ધર્મ જ્ઞાન નથી. જ્ઞાન બુદ્ધિનો ધર્મ છે. પુરુષનો ધર્મ દર્શન છે. પુરુષ દ્રષ્ટા છે. બુદ્ધિનો વિષયાકાર પરિણામ જ્ઞાન છે જ્યારે પુરુષે બુદ્ધિના આ વિષયાકાર પરિણામનું પ્રતિબિંબ ધારણ કરવું એ દર્શન છે. પુરુષ અસંહત છે, ત્રિગુણાતીત છે, સુખ-દુઃખ-મોહથી રહિત છે. તે એક નથી પણ અનેક છે.
અનાદિ અવિદ્યાના કારણે પ્રકૃતિ અને પુરુષનો સંયોગ છે. અને આ અવિદ્યાજન્ય સંયોગના પરિણામે પ્રકૃતિમાંથી બુદ્ધિ વગેરેની સૃષ્ટિ થાય છે. પછી બુદ્ધિનું પુરુષમાં અને પુરુષનું બુદ્ધિમાં પ્રતિબિંબ પડે છે. આના કારણે પુરુષ પરિણામી ન હોવા છતાં પરિણામી લાગે છે, તે જ્ઞાનવાળો ન હોવા છતાં જ્ઞાનવાળો લાગે છે, તે સુખદુઃખ-મોહવાળો ન હોવા છતાં તેવો લાગે છે, અર્થાત્ તે કર્તા, ભોક્તા, જ્ઞાતા અને પરિણામી ન હોવા છતાં કર્તા, ભોક્તા, જ્ઞાતા અને પરિણામી જણાય છે, જ્યારે પ્રકૃતિ અચેતન હોવા છતાં ચેતન જેવી જણાય છે. જ્યારે અવિદ્યા દૂર થાય છે ત્યારે તેના કારણે થયેલો સંયોગ પણ નાશ પામે છે. પરિણામે પ્રકૃતિમાંથી બુદ્ધિ વગેરેની સૃષ્ટિ અટકી જાય છે, એટલે પુરુષ અને બુદ્ધિનું એકબીજામાં પ્રતિબિંબ પડવાનો પ્રશ્ન જ રહેતો નથી, પુરુષ કેવલ બની સ્વસ્વરૂપમાં જ સ્થિર થઈ જાય છે, આ જ કૈવલ્ય યા મુક્તિ છે.