Bharatiya Tattvagyan

SR No.: 002138
Original Sutra Author: N/A
Author: Nagin J Shah
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2009
Total Pages: 819
Language: Gujarati
Classification: Book_Devnagari & Philosophy
File Size: 18 MB

Page 549

૪૫૮
તર્કરહસ્યદીપિકા
પરોક્ષને પણ પ્રત્યક્ષથી જ્યેષ્ઠ માનવાની આપત્તિ આવે. વળી, ‘પ્રત્યક્ષપૂર્વક જ સર્વત્ર પરોક્ષ ઉત્પન્ન થાય છે’ એવો સૈકાન્તિક નિયમ નથી. જુઓ, જે સમયે આપણે કોઈ જીવને જીવતો કે મરેલો સાક્ષાત્ પ્રત્યક્ષથી જોઈએ છીએ તે જ સમયે જીવન સાથે અવિનાભાવસંબંધ ધરાવતા શ્વાસોચ્છ્વાસના ભાવ કે અભાવ ઉપરથી આપણે તે જીવના જીવન કે મૃત્યુનું અનુમાન પણ કરીએ છીએ, અહીં પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ (અનુમાનજ્ઞાન) એક સાથે જ થાય છે, એમ ન માનીએ તો લોકવ્યવહારનો અભાવ થઈ જાય. નિષ્કર્ષ એ કે પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષમાં કોઈ જાતનો જ્યેષ્ઠ-કનિષ્ઠભાવ નથી.
308. तथाशब्दः प्रागुक्तनवतत्त्वाद्यपेक्षया समुच्चये, वाक्यस्य सावधारणत्वात्, द्वे एव प्रत्यक्षपरोक्षे प्रमाणे मते - सम्पते ।
308. શ્લોકમાં જે ‘તથા’ શબ્દ છે તે પહેલાં કહેવામાં આવેલાં જીવાદિ નવ તત્ત્વોનો સમુચ્ચય કરવા માટે છે. બધાં વાક્યો નિશ્ચયવાચક હોય છે, તેથી પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ બે જ પ્રમાણો છે, એક પ્રમાણ પણ નથી કે બેથી વધુ પણ નથી.
"
309. यदपि परैरुक्तं द्वयातिरिक्तं प्रमाणसंख्यान्तरं प्रत्यज्ञायि तत्रापि यत्पर्यालोच्यमानमुपमानार्थापत्त्यादिवत्प्रमाणतामात्मसात्करोति तदनयोरेव प्रत्यक्षपरोक्षयोरन्तर्भावनीयम् । यत्पुनर्विचार्यमाणं मीमांसकपरिकल्पिताभाववत् प्रामाण्यमेव नास्कन्दति न तेन बहिर्भूतेनान्तर्भूतेन वा प्रयोजनम्, अवस्तुत्वादित्यपकर्णनीयम् । तथाहि प्रत्यक्षानुमानागमोपमानार्थापत्त्यभावसम्भवैतिह्यप्रातिभयुक्त्यनुपलन्ध्यादीनि प्रमाणानि यानि परे प्रोचुः, तत्रानुमानागमौ परोक्षप्रकारावेव विज्ञातव्यौ ।
309, જે અન્ય દાર્શનિક ચિન્તકોએ પ્રમાણની આ બેની સંખ્યાથી અતિરિક્ત સંખ્યાઓ માની છે તેમનો વિચાર કરીને જે અર્થાત્ત, ઉપમાન આદિની જેમ પ્રમાણકોટિમાં આવે છે અર્થાત્ પ્રમાણરૂપ સાબિત થાય છે તેમનો સમાવેશ પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ આ બેમાં જ કરી લેવો જોઈએ. વિચાર કરતાં મીમાસક દ્વારા સ્વીકૃત અભાવ પ્રમાણની જેમ પ્રમાણ જ સાબિત થઈ શકે નહિ તેની બાબતમાં તો અન્તર્ભાવ (સમાવેશ) યા બહિર્ભાવની ચર્ચા જ નિરર્થક છે, કેમ કે એવાં જ્ઞાનો તો અપ્રમાણ જ હોય એટલે તેમની તો ઉપેક્ષા જ કરવી જોઈએ. અન્ય મતવાદીઓ પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, આગમ, ઉપમાન, અર્થપત્તિ, અભાવ, સંભવ, ઐતિહ્ય, પ્રાતિભ, યુક્તિ અને અનુપલબ્ધિ આદિ અનેક પ્રમાણો માને છે. તે બધાં પ્રમાણોમાંથી અનુમાન અને આગમ તો પરોક્ષ પ્રમાણના જ ભેદ છે.