Page Text
________________
પ્રસ્તાવના
૩૭ ભવનું કારણ છે (૪) ‘ઉપાદાન' અર્થાત આસક્તિ. અને ઉપાદાનનું કારણ છે (૫) તૃષ્ણા અર્થાત્ વિષયોની કામના. તૃષ્ણાનું કારણ છે (૬) “વેદના' અર્થાત્ સુખ-દુ:ખનો અનુભવ. આ વેદનાનું કારણ છે (૭) “સ્પર્શ અર્થાત્ ઇન્દ્રિય અને વિષયોનો સંયોગ. સ્પર્શનું કારણ છે (૮) “પડાયતન” અર્થાત્ છ ઇન્દ્રિયોના રૂપમાં સ્પર્શના છ આધાર. પડાયતનનું કારણ છે (૯) “નામરૂપ' અર્થાત ભૌતિક અને માનસિક “સ્કન્ધાની ક્ષણિક ધારાઓનો સમુદાય. નામરૂપથી પાંચ સ્કન્ધો અભિપ્રેત છે – રૂપસ્કન્દ, વેદનાસ્કન્ધ, સંજ્ઞાસ્કન્ધ, સંસ્કારસ્કન્ધ અને વિજ્ઞાનસ્કન્ધ. નામરૂપનું કારણ છે (૧૦) “વિજ્ઞાન” અર્થાત્ ચિત્ત યા ચેતના. ચિત્ત વિના નામરૂપ બનતાં નથી. વિજ્ઞાનનું કારણ છે (૧૧) સંસ્કાર. અને સંસ્કારનું કારણ છે (૧૨) અવિદ્યા અર્થાત્ અનાદિકાળથી ચાલતું આવેલું અજ્ઞાન. આમ બાર અરવાળા આ સંસારચક્રનું મૂળ કારણ અવિદ્યા છે. એટલે એ જ દુ:ખનો હેતુ છે. અવિદ્યાનો નાશ થતાં સંસારચક્ર નષ્ટ થઈ જાય છે અને દુ:ખનો નાશ થઈ જાય છે. પરિણામે દુઃખનિરોધની પ્રાપ્તિ થાય છે. દુઃખનિરોધનો ઉપાય આર્ય અષ્ટાંગિક માર્ગ છે. આર્ય અષ્ટાંગિક માર્ગમાં સમ્યફદર્શન, સમ્યફસંકલ્પ, સમ્યફઆજીવ વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.
થેરવાદીઓ પાંચ સ્કન્ધો માને છે. તે છે રૂપ, વેદના, સંજ્ઞા, સંસ્કાર અને વિજ્ઞાન. રૂપસ્કન્ધ દેહવાચી છે. વેદનાસ્કન્ધ સુખ-દુઃખનું વેદન છે. સંજ્ઞાસ્કન્ધ એ સવિચાર અને નિશ્ચયાત્મક તથા પૂર્વાપરાનુસન્ધાનવિશિષ્ટ જ્ઞાન છે. સંસ્કારસ્કન્ધ એ વાસના છે. વિજ્ઞાનસ્કન્ધ એ નિર્વિચાર, પૂર્વાપરાનુસધાનશૂન્ય, કેવળ અનુભવાત્મક એવું વિષયાકાર જ્ઞાન છે. આ પાંચ સ્કન્ધોના સમુદાયથી અતિરિક્ત આત્મા, “હું” (પુગલ), વ્યક્તિત્વ જેવું કંઈ છે જ નહિ.
થેરવાદીઓના મતે મૂળ તત્ત્વો દુઃખ અને નિરોધ છે. કેવળ જરા-મૃત્યુ જ દુ:ખ નથી પરંતુ સમગ્ર સંસાર દુ:ખરૂપ છે. “દુઃખ” ગતિનું નામ છે. આમ કહેવાનો આશય એ છે કે સંસારનો પ્રત્યેક પદાર્થ ક્ષણિક છે. પ્રત્યેક પદાર્થ પ્રત્યેક ક્ષણે નાશ પામે છે અને એની જગ્યાએ બીજો પદાર્થ આવી જાય છે. આ અર્થમાં સંસાર ગતિશીલ છે. પરંતુ ગતિ યા પરિવર્તનનો એવો અર્થ ન સમજવો જોઈએ કે કોઈ સ્થિર તત્ત્વ છે અને તેમાં ગતિ યા પરિવર્તન થાય છે. પ્રત્યેક પદાર્થનું પ્રત્યેક ક્ષણે નાશ પામવું અને તેના સ્થાને બીજા પદાર્થનું આવી જવું (ઉત્પન્ન થવું) એ જ ગતિ છે. પ્રત્યેક પદાર્થ “ક્ષણિક છે એનો એ પણ અર્થ થાય છે કે કોઈ પણ પદાર્થમાં સ્થિર તત્ત્વ “આત્મા' યા ‘દ્રવ્ય' નથી. પ્રત્યેક પદાર્થ “અનાત્મા છે. આ “અનાત્મવાદ'નો અર્થ એ છે કે સ્થિર દ્રવ્ય જેવી કોઈ વસ્તુ જ નથી પરંતુ બધી જ વસ્તુઓ ક્ષણિક છે. આ ક્ષણિક વસ્તુતત્ત્વને ધર્મ' કહેવામાં આવે છે. પ્રત્યેક ધર્મ ક્ષણિક છે અને મૂલતત્ત્વ છે. એક બાજુ દુઃખયા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 002138 |
| Book Title | Bharatiya Tattvagyan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Nagin J Shah |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2009 |
| Total Pages | 819 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Devnagari & Philosophy |
| File Size | 18 MB |